Sansür gölgesinde değişen bir film, üç usta sanatçı: Karanlık dünya

Bir sanat eseri, üç usta sanatçı: Büyük Türk ozanı Âşık Veysel, Cumhuriyetimizin yetiştirdiği büyük ressamlardan, şair ve yazar Bedri Rahmi Eyüboğlu ve Türk sinemasının aykırı yönetmenlerinden Metin Erksan. Bu üç sanatçının yolu, 1950’lerin başında, Âşık Veysel’in çocukluğundan tanınmış bir halk ozanı oluşuna kadar gelen öyküsünü anlatan “Karanlık Dünya” filmiyle kesişiyor.

Âşık Veysel rol alıyor, Bedri Rahmi Eyüboğlu senaryosunu kaleme alıyor, Metin Erksan da yönetmen koltuğunda oturuyor. Buraya kadar her şey “normal” seyirde ilerliyor.

ODAĞI KAYAN ANLATI

Film, toplumsal gerçekçi bir anlayışla Sivas’ın Sivrialan ve Nevşehir’in Ürgüp ilçesinde çekilmiş. Film, Âşık Veysel’in öyküsünü, melodramatik bir gönül hikâyesiyle anlatsa da yapım sürecinden itibaren başlayan müdahalelerle dönemin tarımsal kalkınma ve kırsal modernleşme politikalarına uygun olarak yeniden kurgulanmış ve filmin anlatısı yön değiştirmiş.

İşte tam bu aşamada Salt Galata’da ziyarete açılan “Karanlık Dünya” sergisi, filmin bu karmaşık dönüşüm sürecini, değiştirilmiş versiyonlarını, tartışmaları, söylentileri, çelişen tanıklıkları arşiv malzemeleriyle ele alarak Türk sinemasının “sansür”le karanlıkta kalmış bir dönemine ışık tutma amacını güdüyor. Sanatçı Mike Bode ile senarist Caner Yalçın’ın araştırmasına dayanan sergi, Salt’tan Gülce Özkara tarafından programlanmış.

Filmin uğradığı müdahaleler ile ilgili Erksan’ın ifadelerine göre anlatısı beklenmedik şekilde yön değiştirir. Filmde, Hudson tarlalarındaki biçerdöverlere ait görüntüler ile sonradan İstanbul’un çeperlerinde çekildiği söylenen okul ve dispanser sahneleri, Erksan’ın ifadesine göre, Amerikan Haberler Merkezi’nden (United States Information) alınmış. Nedeni ise idealleştirilmiş bir köy imgesi sunmak. Bu eklemeler, Âşık Veysel’in yaşamöyküsünü arka plana itmiş ve filmi dönemin iktidarının bir propaganda aracına dönüştürmüş.

Yapımcı Atlas Film’in kurguda yaptığı değişikliklerin ardından film, “Âşık Veysel’in Hayatı” adıyla 31 Aralık 1953’te vizyona girmiş. Filmin yalnızca ismi değil, tüm anlatısı değişmiş.

SES KAYITLARI, YENİ GÖRÜNTÜLER

Sergide Ankara’daki Merkez Film Kontrol Komisyonu’nun Aralık 1952–Kasım 1953 tarihli üç raporunda bildirdiği sansür kararlarını görüyoruz. Raporlarda hangi sahnelerin sakıncalı görüldüğü belirtilmiyor, “toplumun kusursuz bir şekilde temsil edilmesi kaygısı” öne çıkarılıyor. Sergide, Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun 1952’de resmettiği Âşık Veysel tablosu, Karanlık Dünya filminin o dönemki afişi, filmin uğradığı müdahale ve dönüşümlerin, kopyalar arasındaki farklılıkların gösterildiği senaryo, bir dizi video yerleştirmesi ile birlikte, serginin araştırma sürecinde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Prof. Sami Şekeroğlu Sinema-TV Uygulama ve Araştırma Merkezi Arşivi’nde bulunan 35 mm nitrat film, bugüne dek gün yüzüne çıkmamış görüntüler, filmin editörü ve yönetmen Ertem Göreç’in ses kaydı ile filmin hak sahibi; yapımcı yönetmen ve senarist Yılmaz Atadeniz’in ses kaydı yer alıyor.

Sergi, 14 Aralık’a dek, Salt Galata Mastercard Sergi Mekânı’nda görülebilir.