Japan | Toilet in Tokio: paradijselijke plekken

En plotseling is de ruit melkachtig, schitterend gekleurd. Zodra de deur dicht is en de hendel onder de deurklink wordt omgezet, zijn de vier muren rondom deze kamer, die voorheen transparant waren, getransformeerd in een luxueuze cabine, afgeschermd van inkijk van buitenaf. Deze cabine kan nu worden gebruikt voor wat zijn eigenlijke functie ook is: groot of klein, plassen of scheten laten, of wat dan ook. Het glazen huis is een toilet geworden. Maar dit hightech toilet in Yoyogi, in het westen van Tokio, blijft een blikvanger.

Zoals zoveel openbare toiletten in Tokio is dit toilet – ontworpen door toparchitect Shigeru Ban en aangedreven door een elektrisch circuit dat de aanvankelijk transparante glazen wand transformeert in matglas wanneer de sluis gesloten is – slechts een van de 17 plekken in de Japanse hoofdstad waar je je behoefte kunt doen en die al jaren wereldwijd de aandacht trekken. Ze laten zien waar steeds meer reizigers de laatste tijd verbaasd over zijn: Japan heeft niet alleen prachtige landschappen, maar ook prachtige toiletten.

Dat het Oost-Aziatische land als een wereldmacht op het gebied van toiletten kan worden beschouwd, werd onlangs al gesuggereerd door de Duitse filmmaker Wim Wenders in zijn film "Perfect Days", waarin hoofdpersoon Hirayama-san, een toiletreiniger, met waardigheid wordt neergezet als de onbezongen held van 's werelds grootste metropoolregio. Aan het einde van deze realistische film moet je je afvragen: hoe zou Tokio leefbaar zijn als er geen mensen zoals Hirayama-san waren, die hier meerdere keren per dag schoonmaken en de Japanse hoofdstad mooi houden?

De esthetiek van Tokio, dat verrassend stil, ordelijk en schoon is gezien de bruisende bevolking van 37 miljoen, omvat ook de openbare toiletten. Gezien het feit dat ze openbaar zijn, vielen ze altijd al op door hun netheid in vergelijking met hun tegenhangers in andere grote steden wereldwijd. Sinds ongeveer twee jaar vallen ze echter op als designobjecten.

Het toilet in de woonwijk Yoyogi, dat direct een kleurrijke, melkachtige kleur krijgt en ook door Hirayama-san wordt schoongemaakt in "Perfect Days", is slechts een van de vele voorbeelden. Het "Tokyo Toilet Project", gefinancierd door de grote Japanse Nippon Foundation en uitgevoerd door toiletfabrikant Toto in samenwerking met diverse gerenommeerde architecten en ontwerpers, heeft uiteindelijk een ambitieus doel: als mensen in Tokio naar het toilet moeten, moeten ze blij zijn.

Op veel plekken in deze vaak bruisende metropool is dit inderdaad het geval. Niet ver van het kleurrijke toilet bevindt zich bijvoorbeeld een ander openbaar toilet, ingericht als een verzameling verlichte silo's, aan de buitenkant versierd met roze, rode en paarse mozaïeken en voor een met planten begroeide muur. Je waant je even midden in de natuur als in de betonnen jungle die Tokio is. De schuifdeur naar het toegankelijke toilet gaat automatisch open. De geur is fris. Bijna als in een hotel.

Andere toiletten zien er echter nog spectaculairder uit. Tadao Ando, ​​misschien wel de beroemdste architect van Japan, ontwierp een rond toilet vlakbij het metrostation Jingumae, met donkergrijze spijlen aan de buitenkant. In typische Ando-stijl sluit het organisch aan bij de verder hoekige structuren van de woongebouwen en straten. De toiletten binnen zijn drempelvrij.

Niet ver daarvandaan wacht een kampvuurachtige toiletstructuur, met een gevel bestaande uit schijnbaar willekeurig geplaatste houten balken, omringd door bomen. Het is ontworpen door Kengo Kuma, de architect van het Olympisch Stadion van Tokio, dat geprezen wordt om zijn vele houten elementen. Vlakbij Ebisu Park wacht een gevlekte structuur van zichtbaar beton, ingericht als een aantrekkelijk labyrint, dat net zo uitnodigt tot een korte pauze.

Wereldwijd slaan mensen vaak een toiletbezoek over als ze onderweg zijn. Het is niet ongebruikelijk om een ​​te dure koffie te bestellen zodat ze naar het toilet in een café kunnen in plaats van naar een openbaar toilet te moeten. Om de reputatie van openbare toiletten te verbeteren, begon Europa in de jaren negentig te experimenteren met muntautomaten. Maar zelfs dit verbeterde de geur niet significant. Als je onderweg moet, kun je beter stoppen. Wat is er anders in Japan?

In een kantoortoren in de wijk Shinjuku, midden in het centrum van Tokio, legt Tomoe Hashitani met enige trots uit waar het allemaal om draait. "De Nippon Foundation heeft een onderzoek gedaan naar de tevredenheid over de toiletten in het land." Elegant gekleed in een pak wijst ze naar een verlichte muur met alle 17 designtoiletten die ooit zijn uitgerust met sanitair van haar werkgever, toiletfabrikant Toto. "De tevredenheid was het hoogst in winkelcentra en hotels. Het laagst in openbare gebouwen."

Ze werden beschouwd als donker en griezelig, maar ook enigszins te vies en te stinkend. De Nippon Foundation, een van de machtigste instellingen van het land, wilde hier verandering in brengen, althans op sommige gebieden. Samen met het stadhuis van Shibuya, een wijk in het westelijke centrum van de hoofdstad, diverse bekende architecten en Toto, was de opdracht: de toiletten van Shibuya moesten niet langer een afleiding zijn, maar juist een blikvanger.

Japan heeft niet alleen prachtige landschappen, maar ook prachtige toiletten.

Met de voltooiing van het project in 2023 was dit duidelijk een succes. En er is meer aan de hand dan alleen de film van Wim Wenders. Zo bestaan ​​er al langer fietstochten, waarbij toeristen zo'n 8.000 yen (ongeveer 50 euro) betalen om een ​​halve dag van het ene toilet naar het andere te worden geleid. Er zijn zelfs boeken over het "Tokyo Toilet Project" verschenen. De publiciteit voor de Japanse hoofdstad, voor de ontwerpers en voor de toiletten zelf in de chique complexen kan nauwelijks beter.

Iedereen die Japan al eens heeft bestudeerd, weet al lang dat het land een voorsprong heeft op de rest van de wereld als het gaat om toiletten. Toto, marktleider op het gebied van washlets – toiletten met een ingebouwde douchekop die alle lichaamsopeningen reinigt – wordt al decennialang gebruikt in zichzelf respecterende vliegtuigen, Shinkansen-treinen, hotels en restaurants in Japan. Toch is Toto nog niet echt doorgebroken op de wereldmarkt, mede omdat de toiletten een stopcontact vlak onder de vloer vereisen om te kunnen worden geïnstalleerd.

Het is echter algemeen bekend dat Japanse toiletfabrikanten wereldwijd de norm stellen. Dit heeft op zijn beurt te maken met de hygiënecultuur van het land. "We willen dat een toilet een fijne plek is", zegt Tomoe Hashitani. De term "Notdurft", zoals het in het Duits heet, lijkt hier ongepast. In Japan kun je comfortabel op de wc-bril zitten: deels omdat deze meestal verwarmd is en met één druk op de knop vergezeld gaat van het geluid van de oceaan. Veel toiletten bieden ook desinfecterende spray voor een snelle reiniging. Logisch.

Het belang van reinheid is waarschijnlijk ook geworteld in de oude religie van het shintoïsme, die een godheid in alles erkent, inclusief voorwerpen, zodat alles en iedereen respect verdient. Iedereen die een heiligdom betreedt, wast altijd eerst zijn handen. Het Japanse woord "kirei" betekent zowel mooi als schoon – alsof het een onmogelijk is zonder het ander.

Dat geldt ook voor de toiletten in de openbare ruimtes van Tokio: een washlet is een vanzelfsprekendheid. Je voelt je er niet ongemakkelijk bij om te gaan zitten. Je hoeft je neus meestal niet dicht te knijpen, tenminste niet 's ochtends nadat je een van de drie dagelijkse schoonmaakbeurten hebt gehad. 's Avonds is het net iets anders. Kort na zonsondergang ruikt het kleurrijke, melkachtige toilet aan de rand van het park in Yoyogi al een beetje sterk.

"De toiletten raakten al snel bekend", legt een ietwat verlegen Tomoe Hashitani uit in de Toto-showroom. Zijn de publieke designtoiletten slachtoffer van hun eigen succes? Sterker nog, zegt Toto: onderzoeken tonen nu aan dat toiletten na 70 tot 100 keer gebruik niet langer als schoon, maar als vies worden ervaren. Met dit inzicht kunnen ze nu iets vaker schoonmaken. Zodat de toiletten "kirei" blijven, dat wil zeggen, zowel mooi als schoon.

Deze tekst is geschreven in het kader van een onderzoeksreis georganiseerd door de vereniging journalists.network, die onder andere gesponsord werd door Toto.