Over de hele wereld: waar vind je de Berlijnse Muur vandaag de dag?

Het was het wereldberoemde en gevreesde symbool van de Duitse deling: de Berlijnse Muur . Meer dan 28 jaar lang scheidde de Muur West-Berlijn, behorend tot de Bondsrepubliek Duitsland (BRD), van Oost-Berlijn, behorend tot de Duitse Democratische Republiek ( DDR ). De bouw ervan begon in 1961 in opdracht van de communistische leiding van de DDR: daarvoor waren al zo'n drie miljoen mensen naar het Westen gevlucht om te ontkomen aan schaarste, gebrek aan vrijheid en staatscontrole . De DDR wilde geen burgers meer verliezen, dus werd langs de 155 kilometer lange grens een complex systeem van barrières en vestingwerken opgetrokken, dat onoverkomelijk was ontworpen (hoewel in de loop der jaren toch nog zo'n 5000 Oost-Duitsers wisten te ontsnappen).

De muur scheidde vrijwel alle transport- en communicatieroutes tussen Oost- en West-Berlijn. Grensovergangen zoals Checkpoint Charlie vormden een uitzondering.

De wreedheid van het DDR-regime werd duidelijk bij de Berlijnse Muur: tussen 1961 en 1989 kwamen minstens 140 mensen om het leven bij pogingen om de muur over te steken. Naast zo'n 100 mensen die probeerden te ontsnappen, kwamen ook grenswachten en onschuldige omstanders om het leven.

De Berlijnse Muur: eerst gehaat, toen begeerd

Met de val van het communistische bewind in Oost-Europa viel ook de Berlijnse Muur op 9 november 1989. De Duitse hereniging volgde bijna een jaar later. Vandaag de dag zijn er in Berlijn alleen nog delen van de Muur over: de langste is de beroemde East Side Gallery, met zijn 1,3 km aan geverfd beton; er is ook het Monument van de Berlijnse Muur . Maar destijds wilden de Berlijners zo snel mogelijk van de gehate betonnen barrière af – en tegelijkertijd wilden mensen, regeringen en instellingen over de hele wereld een stuk van de Muur. Dit gold vooral in de VS , waar volgens schattingen van de Federale Stichting voor de Studie van de SED-dictatuur nu meer stukken van de Muur zijn dan in Berlijn . Of het nu voor het CIA-hoofdkwartier in Langley is of in een herentoilet in Las Vegas – stukken van de Muur zijn overal in de VS te vinden.

"Als een van de overwinnende mogendheden speelden de VS natuurlijk een belangrijke rol in de deling van Duitsland", legt Anna Kaminsky uit, directeur van de Stichting Herwaardering van de SED-dictatuur. "De Muur was een kwestie die bijna elke Amerikaanse president in zijn buitenlands beleid aan de orde stelde. Het was, om zo te zeggen, een emotionele kwestie voor de VS, vooral voor de Amerikaanse soldaten die in Berlijn gestationeerd waren."

Maar delen van de Berlijnse Muur liggen niet alleen verspreid over de VS, maar over de hele wereld – van Nieuw-Zeeland tot IJsland, van Indonesië tot Chili. De Bundesstiftung für die Herwaardering der SED-Dictaturen heeft 57 landen (exclusief Duitsland) op haar kaart gemarkeerd waar zich ten minste één stuk bevindt. Elk heeft zijn eigen verhaal, elk wordt anders geïnterpreteerd. Soms verwierven particulieren of bedrijven de stenen, soms schonk de Duitse Bondsregering of de Berlijnse Senaat ze.

Herdenking en oproep

In Zuid-Korea , dat zich door zijn eigen deling verbonden voelt met de Duitse geschiedenis, staan ​​delen van de Berlijnse Muur op zes verschillende locaties, waaronder Dorasan, het noordelijkste punt van het Zuid-Koreaanse spoorwegnet aan de grens met Noord-Korea . Op het station aldaar opende de toenmalige Duitse president Joachim Gauck in 2015 samen met vertegenwoordigers van de Zuid-Koreaanse regering het "Herenigingsplatform". Hij onthulde een deel van de muur en een plaquette met de oproep: "Creëer een herenigd Korea en help de wereld vreedzamer te worden." Ook een citaat van Gauck werd hier vereeuwigd: "Samen voor een leven in vrijheid."

De stukken lijken ook van bijzondere waarde te zijn in sommige landen van het voormalige Oostblok , waar ze dienen als monument voor de moeizaam verworven democratie. Dit is het geval in Bulgarije , waar het stadsbestuur van Sofia in 2006 een deel van de Berlijnse Muur aan de Berlijnse Senaat vroeg. De muur staat naast het monument voor de slachtoffers van het communisme in Bulgarije, met twee inscripties in het Bulgaars en het Duits: "Op 13 augustus 1961 verdeelde een muur Berlijn, Duitsland, en daarmee Europa en de wereld in tweeën. Bulgarije bleef ten oosten van de muur gevangen – tot 9 november 1989, toen de bevolking hem omverwierp. Dit fragment van de Berlijnse Muur is een geschenk van de Berlijners aan de inwoners van Sofia – als symbool van een herenigd Europa en als bewijs." "Dat de Bulgaren nu vrij zijn."

Het gedeelte in Sofia ziet er somber uit – net als de muur zelf. Veel andere gedeelten werden echter na verwijdering beschilderd of met graffiti bedekt, vaak met de goede bedoeling om ze te versieren met symbolen van vrede en vriendschap. Daardoor lijken ze nu meer op stukjes popcultuur dan op overblijfselen van een ooit gevreesde grensmuur.

De in Berlijn wonende Franse kunstenaar Thierry Noir beschilderde grote delen van de West-Berlijnse Muur al vóór 9 november 1989 met zijn kenmerkende figuren, en bleef ook daarna nog zijn stempel drukken op delen ervan. Heidi Klum, presentatrice van "Germany's Next Topmodel", heeft een door hem beschilderd deel van de Muur in haar tuin in Californië – een geschenk van haar man, die in Oost-Duitsland geboren is.

Controversieel: Stukken van de Muur en handel

Na de val van de Berlijnse Muur gaf de overgangsregering van de DDR een staatsbedrijf opdracht de resterende delen met winst te verkopen. Dit bedrijf werkte op zijn beurt samen met een West-Berlijns bureau. Samen besloten ze delen te laten beschilderen om de aantrekkelijkheid en daarmee de verkoopprijs te verhogen. "Dit leidde destijds tot veel protest: de DDR-regering, samen met vertegenwoordigers van de partij die de muur had gebouwd, waar zoveel mensen omkwamen, wilde nu ook profiteren van de verkoop ervan", legt Anna Kaminsky uit. De opbrengst was in ieder geval bedoeld om liefdadigheidsinstellingen ten goede te komen. Maar ook particuliere bedrijven profiteerden van de muur.

Een kritische beschouwing van dit onderwerp is te zien in Trondheim, Noorwegen. Daar creëerde de kunstenaar Lars Ø. Ramberg in opdracht van de stad een sculptuur getiteld "Kapitalistisch Realisme". Hij plaatste het woord "SALE" op het muursegment. De Berlijnse Muur, als symbool van de verwerving van vrijheid, is nu een voorbeeld geworden van de commodificatie van deze symbolische waarde, aldus hij op de website van de Stichting Herwaardering van de SED-dictatuur. Door de muursegmenten te kopen en de sculptuur te maken, positioneert hij zich als onderdeel van dit probleem, vervolgt de website.

In de afgelopen tien jaar is de vraag naar stukken van de Berlijnse Muur sterk afgenomen. "De wereldgeschiedenis is verder gegaan, de wereldpolitiek is anders", zegt Anna Kaminsky van de Stichting Herwaardering van de SED-dictatuur. "De iconische status van de Muur is in de loop der decennia afgenomen. Als symbool verdwijnt hij steeds meer naar de achtergrond." Vanuit het perspectief van velen is dit zeker een goede zaak – want hoe kleurrijk hij ook is of waar hij ook staat, de Muur blijft het symbool van een dictatuur.