De onzichtbare heerser van Iran: Ali Sadrzadeh beschrijft de opkomst van Ali Khamenei en probeert zijn kunst van macht te verklaren

De titel van Ali Sadrzadehs boek is "Ali Khamenei: Opkomst en Regering". Je zou een biografie verwachten, maar de tekst zelf nuanceert: "Je kunt geen conventionele biografie schrijven" over Ali Khamenei. Hij gaf nooit interviews, sprak nauwelijks over zijn leven en er wordt niet over zijn privéleven bericht.

Er zit een zekere bescheidenheid in. Het boek biedt zeker interessante inzichten in Khamenei's jeugd en kindertijd. Het behandelt echter niet zijn privéleven na zijn verkiezing tot opvolger van Khomeini. Het onthult wel belangrijke dingen over hoe Ali Khamenei aan de macht kwam – en hoe hij het zo lang volhield.

Hoewel het inmiddels vrijwel algemeen bekend is dat Khamenei werd gekozen door de persoon die destijds een hoofdrol speelde in de beslissing, de toenmalige president Ali Akbar Rafsanjani, ook wel bekend onder zijn bijnaam "de Haai", voornamelijk omdat hij als zwak werd beschouwd, liepen de zaken anders.

Ali Sadrzadeh vertelt het verhaal gedetailleerd en levendig: hoe Khamenei zichzelf vernederde om geïnstalleerd te worden als opvolger van ayatollah Khomeini. De ceremonie is online vereeuwigd. Sadrzadeh beschrijft het aan een Duitse lezer. Hij analyseert: "We zijn getuige van volmaakte hypocrisie, een volmaakte kunst van het veinzen, en een bereidheid om, indien nodig, zichzelf zoveel mogelijk te degraderen, te ontkennen en te vernederen." Het is een van de beste passages in het boek.

Sadrzadeh legt ook uit welke kwaliteiten Khamenei in staat stelden de gunst van Khomeiny te winnen. Hij is een zeer welbespraakte prediker. Zo goed zelfs dat dit een integraal onderdeel is van zijn succesverhaal – andere bronnen bevestigen dit ook. Om deze reden benoemde Khomeiny hem tot Vrijdagprediker van Teheran, een enorm belangrijke positie binnen het systeem.

Maar Sadrzadeh slaagt erin de betekenis van dergelijke beslissingen uit te leggen. Een Duitse lezer begrijpt misschien niet meteen wat zo'n benoeming inhoudt. Dit is belangrijk. Juist door dergelijke uitleg wordt het boek meer dan een biografie van Ali Khamenei. Het wordt een boek over het systeem van de Islamitische Republiek, over de werking ervan, de kenmerken en de eigenaardigheden.

Ook fascinerend is het hoofdstuk 'Poëzie, protest en politiek'. Daarin legt Sadrzadeh uit hoe Khamenei nooit een typische geestelijke was. In tegenstelling tot zijn leeftijdsgenoten las hij Perzische literatuur – die door de mullahs als ketters werd beschouwd. Als jongeman bezocht hij poëzievoordrachten, kringen waar een antiklerikale stemming heerste. Ook hier legt Sadrzadeh de context uit: het belang van taal in de islam, de doeleinden waarvoor proza ​​wordt gebruikt en wanneer poëzie wordt gebruikt.

Soms wijkt zo'n contextualisering af, wat mogelijk te wijten is aan het feit dat delen van het boek gebaseerd zijn op oudere artikelen van Sadrzadeh. Je vraagt ​​je dan af: wat is hier precies de connectie? Maar dat doet er uiteindelijk niet toe, want je krijgt veel informatie van de hedendaagse getuigen die Sadrzadeh verzamelde. Bijvoorbeeld over de "Tien Nachten van de Poëzie", georganiseerd door het Goethe-Institut, en hun betekenis voor de revolutie. Maar dat wordt hier niet onthuld.

Sadrzadeh schrijft soms vanuit de ik-vorm. Hij spreekt over mensen die Khamenei hebben ontmoet, zoals de beroemde dichter Mehdi Akhavan Saleh, wiens gunst Khamenei zocht. Of over zijn ontmoeting met Ahmad Shamlu, misschien wel Irans beroemdste dichter van de 20e eeuw. Hij vertelt hoe Shamlu hem vertelde dat Khamenei hem waarschijnlijk nooit zou vergeven voor een van zijn gedichten. Dit, zegt hij, verklaart hoe de Islamitische Republiek hem heeft behandeld.

Het regime vervolgde Shamlu. En als Iraniër lees je: De man die de mooiste Perzische poëzie schreef, waar het hele land trots op is – die viel in ongenade door een gedicht? Dit zijn momenten die je doen huiveren. En waarin Sadrzadeh hedendaagse geschiedenis schrijft. Shamlu las het gedicht voor aan radioredacteur Sadrzadeh voor een reportage. Dit zijn dingen die veel Iraniërs Khamenei niet zullen vergeven.

Geïnteresseerden in de actualiteit zouden het hoofdstuk over wat Ali Sadrzadeh de "recente vijandschap" tussen Iran en Israël noemt, met bijzondere aandacht moeten lezen. Gezien de academische literatuur is het echter slechts een klein fragment uit het onderwerp. Sadrzadeh richt zich niet alleen op de meest recente vijandelijkheden, maar gaat er ook dieper op in. Daarvoor is het echter te kort. Zelfs de Bijbel komt in de paar pagina's aan bod, zij het hier om de historische niet-vijandschap te verklaren.

Sadrzadeh benadrukt hoogtepunten en biedt verhelderende analyses, bijvoorbeeld wanneer hij de gelegenheden beschrijft waarbij Khamenei de zogenaamde Palestijnse hoofddoek draagt. De tekst suggereert dat men meer te weten zal komen over Khamenei's "beruchte haat jegens Israël". Dit beperkt zich echter tot enkele opmerkingen. Over het geheel genomen slaagt Sadrzadeh er niettemin in een levendige beschrijving te geven van Khamenei's opkomst en heerschappij. De bijzondere kwaliteit van het boek schuilt echter vooral in de observaties uit de eerste hand die Sadrzadeh er tussendoor strooit, en die de basis van Khamenei's macht levendig illustreren.

Ali Sadrzadeh: Ali Khamenei. Sta op en regeer. Kohlhammer-Verlag, Stuttgart 2025. 263 blz., Fr. 28.90.