Een oude aristocraat of een man met een kap? Wie was de hertogin op het lelijkste schilderij uit de kunstgeschiedenis?

Voor een kunstwerk dat zoveel emoties oproept, is er eigenlijk weinig bekend over "De lelijke hertogin". Uit de tekst valt meer informatie te halen dan uit bevestigde historische feiten. Misschien is dat wel de reden waarom het werk van de Antwerpse schilder zo intrigerend blijft. Kunstconservatoren schatten dat het olieverfschilderij op paneel waarschijnlijk rond 1513 is gemaakt, in een typische renaissancestijl.

Het schilderij, dat in wezen een portret is, toont een oudere vrouw. Haar gezicht is duidelijk misvormd, met een oversized kaaklijn, een brede neus, een gerimpelde huid en overdreven gelaatstrekken. Ondanks haar groteske uiterlijk neemt de vrouw een flirterige houding aan, in een poging haar borsten te tonen en jonger te lijken dan ze in werkelijkheid is.

Naast de afbeelding van de oude figuur zelf , richtte Massys zich ook op details die het veel gemakkelijker maken om de context van het gehele werk te begrijpen.

Zowel de kleding als de bijbehorende elementen van de figuur classificeren haar als een hooggeplaatste aristocraat, zelfs een hertogin. Het schilderij is hoogstwaarschijnlijk een satirische interpretatie van het vrouwenportret , die ijdelheid, overmatige focus op uiterlijk en leeftijdsgebonden coquetterie bekritiseert .

Massys, met de voor Nederlandse schilders zo kenmerkende detaillering, bracht niet alleen de fysieke, maar ook de morele waarde van de figuren over. Wat wilde de schilder nu eigenlijk zeggen met dit schilderij?

De lelijke hertogin Quentin Massys 1513 / National Gallery, Londen / VCG Wilson/Corbis / Getty Images

Was de "Lelijke Hertogin" een man?

Sommige experts beweren dat het schilderij een man afbeeldt, maar dit is een nogal gewaagde theorie, die voortkomt uit Massys' satirische benadering van zijn werk. Dit is de stelling van Emma Capron, curator van de tentoonstelling "The Ugly Duchess: Beauty and Satire in the Renaissance", die in maart 2023 opent in de National Gallery in Londen.

Capron baseerde haar aannames op renaissancecarnavals, waarbij mannen zich onder andere als vrouwen verkleedden. Gezien Massys' karikaturistische benadering van het creëren van zijn werken, zou dit wel eens een volledig fictief personage kunnen zijn, wat de groteske renaissance blootlegt.

Is dit de lelijkste hertogin uit de kunstgeschiedenis?

Door de eeuwen heen zijn er verschillende speculaties ontstaan ​​over de identiteit van de figuur die op het schilderij is afgebeeld. Een populaire hypothese, uit 1693, stelt dat het Margaretha Maultasch is, oftewel Margaretha, hertogin van Karinthië en gravin van Tirol in de 14e eeuw , bekend onder de bijnaam "Maultasch" – wat zich vertaalt als "lelijk gezicht". Deze theorie is echter twijfelachtig, aangezien Margaretha meer dan 150 jaar vóór de schepping van het schilderij leefde en haar beeltenis nergens is vastgelegd, waardoor deze identificatie eerder symbolisch dan historisch is.

De lelijke hertogin Quentin Massys 1513 / National Gallery, Londen / VCG Wilson/Corbis / Getty Images

De "Lelijke Hertogin" en de theorie over de ziekte van Paget

In 2008 opperde Michael Baum, emeritus hoogleraar chirurgie aan University College London, een verrassende theorie over de figuur op het schilderij. Hij geloofde dat de vrouw leed aan de ziekte van Paget, een aandoening die leidt tot misvormingen van de gezichtsbeenderen. Waarom deze suggestie? De vooruitstekende, te grote kaak, misvormde neus, ingevallen wangen en zichtbaar gezwollen, onregelmatige lippen lijken mogelijk op symptomen van de ziekte van Paget. De expert beweert dat het schilderij verrassende details bevat die kunnen bevestigen dat dit type ziekte een inspiratiebron voor de schilder is geweest.

"De lelijke hertogin" - of is het misschien een schilderkunstig essay?

Sommigen beweren ook dat Massys mogelijk geïnspireerd werd tot dit werk door Erasmus van Rotterdams essay "Lof der Zotheid" (1509), waarin de auteur genadeloos de spot drijft met vrouwen die koste wat kost aan hun jeugd proberen vast te houden. Erasmus beschrijft hen als "voortdurend flirterig", "niet in staat hun ogen van de spiegel af te wenden" en "niet beschaamd om hun slappe borsten te tonen". Zeer letterlijke passages uit dit essay zijn te lezen op het schilderij.

Dat een renaissance-essay het schilderij inderdaad kan hebben beïnvloed, blijkt uit de details die de schilder nauwgezet heeft overwogen. De figuur is gekleed in een elegant maar duidelijk ouderwets Bourgondisch kostuum, typisch voor de tweede helft van de 15e eeuw, dat lijkt op een outfit uit de jeugd van de vrouw.

Bijzonder opvallend is de karakteristieke zadelkap (escoffion) – ooit een symbool van aristocratische chic, maar in 1513, de tijd dat het schilderij werd geschilderd, al verouderd en riep het meer gelach dan bewondering op. De kap is mogelijk geïnspireerd op een portret uit 1410 van de Bourgondische prinses Margaretha van Beieren, terwijl de jurk mogelijk afkomstig is van een portret uit 1475 van prinses Margaretha van York.

De lelijke hertogin Quentin Massys 1513 / National Gallery, Londen / VCG Wilson/Corbis / Getty Images

De rode rozenknop die ze in haar hand houdt, heeft ook een symbolische betekenis. Meestal geïnterpreteerd als een teken van liefde of verkering, lijkt het hier een frustrerend surrogaat voor genegenheid, een voorbode van hoop "die waarschijnlijk niet zal bloeien". Het hele portret wordt zo niet alleen een aanfluiting van oppervlakkige ijdelheid, maar ook een bittere weerspiegeling van het verstrijken van de tijd en eenzaamheid.

Het schilderij "De lelijke hertogin" maakte oorspronkelijk deel uit van een tweeluik, waarvan het andere luik een portret van een oudere man toonde. Tegenwoordig bevindt het origineel van de man zich in een privécollectie, hoewel de studioversie ervan bewaard wordt in het Musée Jacquemart-André in Parijs.

Zowel de hertogin als de man rusten met hun linkerhand op de marmeren vensterbank, waardoor de indruk ontstaat dat ze buiten de lijst van het schilderij uitsteken, alsof ze de toeschouwer naderen. Deze illusionistische truc geeft de compositie niet alleen driedimensionale diepte, maar versterkt ook het theatrale karakter van de ontmoeting tussen de twee figuren. Misschien gaat het hier niet alleen om een ​​romantische relatie, maar eerder om een ​​satirische.

Zoals reeds vastgesteld, waren de schilderijenparen ontworpen om elkaar aan te vullen. Het is bekend dat ze al in 1645 een onlosmakelijk geheel vormden, toen de beroemde prentkunstenaar Wenceslaus Hollar er een gezamenlijke gravure van maakte, waarop een vrouw en een man tegenover elkaar in één ruimte staan ​​afgebeeld. Het portret van de man zelf werd pas vlak voor 1954 herontdekt op de Parijse kunstmarkt, en tot op heden is het onbekend wanneer en onder welke omstandigheden het tweeluik van elkaar is gescheiden. Hypotheses suggereren dat de relatie tussen de figuren mogelijk verwijst naar het middeleeuwse Franse allegorische gedicht "De Vertelling van de Roos".

Niemand weet namelijk wanneer, waar of onder welke omstandigheden het werk is ontstaan. De eerste documentatie hierover komt uit Frankrijk, in 1810. Het werk werd op een Parijse veiling gekocht door een Engelse kunsthandelaar, en sindsdien is het lot ervan verbonden met Groot-Brittannië.

In de 20e eeuw behoorde het schilderij toe aan de familie Blaker, die minstens twee keer probeerde het te schenken aan de National Gallery in Londen. Een van de leden, Hugh Blaker, noemde het ooit "het lelijkste portret ter wereld". Hoewel hij overwoog het te verkopen, is de verkoop nooit doorgegaan.

Uiteindelijk besloot zijn erfgenaam, Jenny Blaker, het schilderij te doneren aan de collectie van de National Gallery, waar het zich sinds 1947 bevindt.

Jarenlang werd gedacht dat het schilderij een kopie of picturale interpretatie was van een verloren gegane tekening van Leonardo da Vinci. Deze overtuiging was gebaseerd op de gelijkenis met de karakteristieke karikaturale hoofden die vaak aan Leonardo werden toegeschreven. Zijn schetsen van groteske figuren met misvormde gezichten en overdreven gezichtsuitdrukkingen waren zeer populair bij kunstenaars en verzamelaars, en men vermoedde dat Massys er mogelijk door geïnspireerd was.

Hedendaags onderzoek en chronologische analyses van werken wijzen echter steeds vaker op de tegenovergestelde richting van invloed. Tegenwoordig wordt Massys beschouwd als een pionier van deze conventie, en zijn originele groteske schetsen en portretten waren mogelijk bekend in Italië en beïnvloedden Leonardo's kring van leerlingen. In plaats van de Italiaanse meester te kopiëren, was Massys zelf mogelijk een van de eerste kunstenaars die lelijkheid als een apart artistiek onderwerp omarmde.

Het personage uit Massys' schilderij vormde een directe inspiratiebron voor John Tenniels illustraties voor Lewis Carrolls klassieke roman "Alice's Adventures in Wonderland" (1865). De excentrieke hertogin, een van de meest memorabele personages uit het boek, vertoont duidelijke trekken van Massys' origineel.

Bijzonder opvallend is haar groteske zadelkap, die bijna letterlijk op papier werd overgebracht. Hoewel Tenniel de schoonheid van zijn heldin enigszins verzachtte, behield hij haar karikaturale gezichtsuitdrukkingen en theatrale mimiek, waardoor een personage ontstond dat tegelijkertijd komisch en verontrustend was. Zo betrad de schilderkunstige groteske van het begin van de 16e eeuw de wereld van de kinderliteratuur en kreeg nieuw, cultureel leven in een van de beroemdste boeken aller tijden.