Indrukwekkende documentaire toont hoe gemis doorwerkt in een leven

‘Ik ben geobsedeerd door preserveren. Preserveren van dat wat ooit was. Ik haat het om de maanden voorbij te zien gaan. Ik haat het om de bomen van kleur te zien veranderen. Ik wil dat alles hetzelfde blijft. Misschien dat ik daarom hier ben gekomen. Om de tijd stil te zetten.” In de documentaire Zie je, (NPO2) probeert filmmaker Kiki Ho (31) om te gaan met haar rouw. Haar oudere zus Siu Lin Ho stapte in 2021 op dertigjarige leeftijd uit het leven. Dat omgaan doet ze door het oeuvre van schilderijen, schetsen en dagboeken dat Siu als kunstenaar achterliet, te archiveren. Onder andere vanuit een afgelegen huisje in Schotland, waar Kiki met haar hond naartoe trok om aan het preserveren te werken, legt ze met haar camera vast hoe gemis doorwerkt in een familie, in een leven: de stiltes en de schuld, de twijfel en het verdriet, in landschappen, gesprekken, knuffels, woede en filosofie.

Zie je, is de eerste lange documentaire van Kiki Ho en werd afgelopen zaterdag bekroond met de prijs van de Nederlandse Filmkritiek. Het is dan ook grandioos, deze razend kwetsbare zoektocht, vlijmscherpe maatschappijkritiek en wanhopige ode aan twee zussen die elkaar nauwelijks begrepen maar intens liefhadden.

Siu worstelde met stemmen in haar hoofd, met de bureaucratie van de GGZ en met de afkeurende blik van de maatschappij. Siu zou die zomer van 2021 afstuderen aan de kunstacademie. Kiki is drie jaar bezig geweest om al haar kunst te archiveren, zodat die ergens tentoongesteld zou kunnen worden. Maar: ,,Ik zou het jammer vinden als het alleen waarde krijgt omdát ze stemmen hoorde of opgenomen is geweest of psychotisch was.” Volgens een docent van Siu heb je daar geen invloed op. „Als iemand er niet meer is, bepalen andere mensen het.”

Als later in de film twee kunstkenners langskomen om de kwaliteit te beoordelen, vraagt Kiki hen of zij het werk zouden kwalificeren als ‘outsider art’ – kunst van mensen die in inrichtingen of gevangenissen zitten. Een vreemde, achterhaalde term, maar het wordt nog wel gebruikt, aldus een van hen, „om te classificeren: staat iemand binnen of buiten de maatschappij?” Kiki reageert, terwijl de kwetsbaarheid haar doet rillen: „Ik ben gewoon bang om haar alsnog na haar dood te stigmatiseren terwijl ze daar zelf zo hard tegen vocht.”

Misschien wel het beroemdste citaat van de Franse filosoof Jean-Paul Sartre wordt vaak letterlijk genomen. In zijn toneelstuk Huis Clos (Met gesloten deuren) in het Nederlands, uit 1944, schreef Sartre „l’enfer c’est les autres” – de hel, dat zijn de anderen. Daarmee bedoelde Sartre niet te zeggen dat andere mensen hels zijn, maar dat de blik van de ander ons reduceert tot een vaststaand object. Een ding in zichzelf. Na onze dood zijn we volledig overgeleverd aan het beeld dat anderen van ons hebben gevormd. We kunnen het niet meer zelf bepalen, niets terugzeggen of iets onverwachts doen zodat het beeld verandert.

Die verkeerde interpretatie van Sartre’s uitspraak is in deze tijd overigens niet verwonderlijk: de ander wordt constant voorgesteld als de hel. En dat vinden we zo normaal dat we het nog maar moeilijk zien. Zo ging Jayden Sonnemans, die mee had gedaan aan de demonstratie van Els Rechts op het Malieveld en daar met een Nederlandse vlag over zijn schouders door de NOS geïnterviewd was, bij Eva (NPO 1) in gesprek met D66-leider Rob Jetten. Onder het mom van verbinding. Sonnemans had het extreemrechtse geweld verschrikkelijk gevonden, omdat daardoor zijn oprechte zorgen overschaduwd werden. Zijn zorgen: statushouders krijgen voorrang op woningen terwijl hij zelf al jaren op een wachtlijst staat. Vluchtelingen maken het land onveilig, werken niet en willen niet integreren. Jetten zat zo in zijn campagnerol als ‘verbinder’ dat hij er amper tegenin ging, waardoor Sonnemans wel een punt leek te hebben. Geert Wilders en zijn anti-asiel-apostelen Caroline, Dilan en Joost hebben de ander succesvol als maker van de hel neergezet. Dan blijkt hoe hardnekkig een beeld eenmaal is, als dat bepaald wordt door anderen en je zelf niets kan terugzeggen.