"Waar heb je Engels geleerd?" Trumps vraag aan de president van Liberia illustreert westerse stereotypen

Vergeten dat Liberia Engelstalig is en een stichtingsgeschiedenis deelt met de Verenigde Staten , onthult een blindheid die symptomatisch is voor een vastgeroeste westerse kijk op Afrika. Een kijk die vaak gevangen blijft in oude stereotypen: Afrika als een continent zonder geschiedenis, teruggetrokken in zichzelf, veroordeeld tot armoede of verstoken van politieke rationaliteit.

Deze aflevering maakt deel uit van een denkbeeldige erfenis van kolonisatie . Afrika wordt gezien als een homogeen geheel, zonder onderscheid tussen de 54 landen, de honderden talen en de rijke en oude geschiedenis.

Het continent staat echter niet "buiten de geschiedenis". Machtige rijken zoals die van Ghana en Mali floreerden lang vóór de komst van de Europeanen. Tijdens de prekoloniale periode was het continent de thuisbasis van grote beschavingen, machtig, georganiseerd en verbonden met de rest van de wereld.

Dit is het emblematische voorbeeld van het Ghanese Rijk (ook wel Wagadou genoemd), gesticht in de 3e eeuw na Christus door het Soninke-volk en zijn hoogtepunt bereikend in de 11e eeuw. Hoewel het geen geografische band heeft met het huidige Ghana, domineerde dit rijk een groot deel van de huidige Sahel (Senegal, Mali, Mauritanië, Niger).

De welvaart van het rijk was te danken aan zijn goudrijkdom, zijn beheersing van de ijzerbewerking, zijn gestructureerde politieke organisatie (met ministers, gouverneurs en een hiërarchisch leger) en een voor die tijd bijzonder geavanceerd systeem van matrilineaire opvolging. Het was ook verbonden met de rest van de wereld via de trans-Sahara handelsroutes, wat uitwisselingen met de Maghreb, de Arabische wereld en zelfs daarbuiten mogelijk maakte.

Het vooroordeel dat Afrikanen slechts ontvangers van de moderniteit zijn, blijft echter een paternalistische visie voeden. Afrikaanse samenlevingen waren echter al lang vóór de kolonisatie actoren in de wereldgeschiedenis , verbonden door handel, religie en diplomatie met Europa, het Midden-Oosten en Azië.

Na de ondergang van Ghana in de 12e eeuw nam het Malinese Rijk de macht over en liet een blijvende indruk achter. Het bereikte zijn hoogtepunt onder de legendarische Mansa Musa (1312-1332 of 1337). Deze heerser, vaak beschouwd als een van de rijkste mannen in de wereldgeschiedenis, dankte zijn fortuin aan de goudproductie van Mali, in een tijd waarin het meeste goud in het Middellandse Zeegebied uit West-Afrika kwam.

Trumps opmerking zou een simpele "misstap" zijn als de context niet zo zwaar door symboliek werd beïnvloed. Het herinnert eraan hoe Afrikaanse stemmen nog steeds worden waargenomen door een prisma van exotisme of verrassing, alsof intelligentie, taalkundige beheersing of cultuur alleen in uitzonderlijke omstandigheden vanuit het Afrikaanse continent tot uiting kunnen komen.

Afrikaanse samenlevingen worden vaak voorgesteld als een samenleving zonder schrift, verleden of politieke rationaliteit. Kolonisatie werd op deze basis opgebouwd, met de pretentie om volkeren te 'beschaven' die van nature als inferieur werden beschouwd . De Portugese socioloog Boaventura de Sousa Santos beschrijft deze praktijk als 'epistemicide', in de zin van de eliminatie van inheemse vormen van kennis en sociale gebruiken, een praktijk die al in de koloniën gaande was.

Het continent is doordrenkt van maatschappelijke dynamiek, democratische uitingen en vormen van politieke organisatie die getuigen van echte vitaliteit. Afrikanen zijn niet "apolitiek", zoals sommige discoursen suggereren, maar nemen actief deel aan het openbare leven, vaak buiten formele kaders of verzwakte staatsinstellingen.

Het maatschappelijk middenveld speelt een cruciale rol in deze politieke rationaliteit: vakbonden, studentenbewegingen, lokale ngo's, journalisten, geëngageerde kunstenaars, digitale activisten – allemaal krachten die macht in twijfel trekken, corruptie aan de kaak stellen en mensenrechten verdedigen. Het zijn vaak deze actoren die democratische aspiraties verdedigen tegenover elites die als losstaand van de maatschappelijke realiteit worden gezien.

Ook zien we het belang van pan-Afrikaanse burgerbewegingen, zoals "Y'en a marre" in Senegal of "Balai citoyen" in Burkina Faso . Deze bewegingen belichamen een nieuwe politieke generatie, die horizontaler en inventiever is en breekt met de cliëntelistische praktijken die we uit de postkoloniale staten hebben geërfd.

In een context waarin Afrikaanse jongeren steeds beter opgeleid, beter verbonden en veeleisender zijn , wordt politieke legitimiteit opnieuw gedefinieerd en gaat het niet langer alleen over verkiezingen. Deze is nu verankerd in het vermogen van de autoriteiten om te reageren op de werkelijke behoeften van de bevolking, om een ​​gedeelde visie te belichamen en om een ​​dialoog aan te gaan met een steeds gestructureerdere en invloedrijkere burgermaatschappij.

Westerse modellen van representatieve democratie worden dus niet mechanisch geëxporteerd , en hun ongewijzigde omzetting heeft vaak hybride systemen opgeleverd, waarin verkiezingen samengaan met autoritaire, cliëntelistische of gemilitariseerde praktijken. Dit betekent echter niet dat er geen politiek leven is of dat er geen zoektocht naar legitimiteit is. Integendeel: Afrikaanse samenlevingen ontwikkelen andere vormen van participatie, protest en verantwoording, verankerd in hun sociale en historische context.

Tenslotte is Afrika het toneel van talrijke vernieuwingen die in tegenspraak zijn met het gangbare idee dat het continent gedoemd is om niets meer te zijn dan een opvangcentrum voor geïmporteerde moderniteit.

Historisch gezien verzamelden kenniscentra zoals de Universiteit van Sankoré in Timboektoe vanaf de middeleeuwen duizenden handgeschreven werken over astronomie, wiskunde, recht en theologie. Deze instelling verwelkomde geleerden uit de hele islamitische wereld en kon zich meten met de grote Europese universiteiten van die tijd.

In hedendaags Afrika zet deze creatieve en technologische dynamiek zich steeds sterker voort. Kenia is een symbool van innovatie geworden dankzij M-Pesa , een baanbrekende mobiele geldtransferservice die in 2007 door Safaricom werd gelanceerd en gebaseerd is op lokaal ontwikkelde technologie. M-Pesa heeft miljoenen mensen zonder bankrekening toegang gegeven tot financiële diensten, wat het economische leven van veel huishoudens heeft veranderd.

Dit succes werd gevolgd door een golf van Afrikaanse startups, met name in Nigeria, Senegal en Marokko, die nu honderden miljoenen dollars ophalen in sectoren die zo divers zijn als digitale technologie, agritech, gezondheid en kunstmatige intelligentie. Landen als Egypte, Zuid-Afrika en Kenia zijn ware innovatiehubs geworden, ook al blijft het ecosysteem kwetsbaar door een gebrek aan infrastructuur en toegang tot financiering.

Innovatie is ook cultureel. De Nigeriaanse cinema Nollywood , 's werelds op één na grootste filmindustrie, illustreert de kracht van lokale, populaire creatie. Hetzelfde geldt voor de opkomst van het Afrofuturisme : door sciencefiction, Afrikaans cultureel erfgoed en een kritiek op het kolonialisme te combineren, biedt het een heruitvinding van de Afrikaanse verbeelding, ver weg van miserabiele stereotypen. De film Black Panther , met het fictieve koninkrijk Wakanda, nooit gekoloniseerd en technologisch geavanceerd, markeerde een breuk in de populaire beeldvorming en promootte een krachtig, modern en autonoom Afrika.

Deze voorbeelden herinneren ons eraan dat creativiteit noch marginaal noch recent is, maar structureel. Toch wordt het nog steeds waargenomen door een filter van verrassing of uitzondering: alsof innovatie op het continent slechts de uitzondering kan zijn die de regel bevestigt, en niet de manifestatie van een diepgaande dynamiek.

De 'verrassing' van Donald Trump, die we aan het begin van dit artikel beschreven, in aanwezigheid van een Engelstalige Afrikaanse president, doet denken aan het absurde idee dat 'Afrikanen geen geschiedenis hebben' of 'van nature achterlijk' zijn.

In werkelijkheid, zoals we laten zien in Afriques: Idées reçues sur un continent composite , gaat het minder om een ​​gebrek aan kennis dan om een ​​weigering om naar Afrikaanse verhalen in hun pluraliteit te luisteren. Het is dringend noodzakelijk om deze visies te deconstrueren. Dit begint met een werk van educatie, geschiedenis en luisteren. Want het is niet Afrika dat "achterloopt", maar juist bepaalde percepties die worstelen om te worden bijgewerkt. De echte uitdaging is niet zozeer het corrigeren van een diplomatieke blunder, maar eerder het fundamenteel herzien van onze denkkaders.