Een spannende e-ID: hoe mobilisatie en wantrouwen de uitkomst beïnvloedden

Zelden liggen de stemmen zo dicht bij elkaar als bij de e-ID. Pas na het tellen van de laatste stem werd duidelijk: de e-ID zou slagen, met een ja-percentage van 50,39 procent. Doorslaggevend waren 21.266 stemmen. Een toevallige uitslag.

In de aanloop naar de verkiezingen voorspelden alle gerenommeerde peilingen een goedkeuring van 55 tot 60 procent. Nu vragen politicologen zich af hoe deze discrepantie tussen de verwachtingen en de uiteindelijke uitslag kon ontstaan ​​– en waarom de helft van de Zwitserse kiezers zo kritisch staat tegenover de e-ID.

Cloé Jans, politicoloog en lid van het managementteam van onderzoeksinstituut GfS Bern, gaat ervan uit dat er in de aanloop naar de verkiezingen een sterke mobilisatie heeft plaatsgevonden op het platteland. De SVP zal zich waarschijnlijk bijzonder sterk hebben gemobiliseerd. Zij is de sterkste partij in veel plattelandsregio's. Zij was de enige partij die in de aanloop naar de verkiezingen een "nee"-stem uitbracht.

Onverwachte dynamieken zoals die nu met het e-ID-systeem spelen, komen vaker voor in referendumcampagnes, zegt politicoloog Jans. Dat de sterke afwijzing niet werd voorzien, komt doordat de oppositie bestaat uit mensen die moeilijk te bereiken zijn met de peilingen: regeringskritische mensen die zelden stemmen.

Jans is van mening dat ze over het algemeen weinig vertrouwen hebben in de federale overheid. En de scepsis is vooral groot als het gaat om IT-projecten. De federale overheid haalt dan ook regelmatig de krantenkoppen met mislukte IT-projecten. Hoewel ze er veel aan doet om de IT-beveiliging van de e-ID te garanderen, is ze er blijkbaar niet in geslaagd dit op een geloofwaardige en begrijpelijke manier uit te leggen.

Daarbij komt nog een fundamenteel onbehagen over digitalisering. Jans zegt: "Technologische verandering gaat razendsnel. Veel kiezers twijfelden er misschien aan of de federale overheid de nieuwste technologische ontwikkelingen wel kon bijhouden en echte veiligheid kon bieden."

Jans noemt nog een ander argument dat waarschijnlijk veel kiezers motiveerde om nee te stemmen: "Velen wisten misschien niet precies waarom ze de e-ID nodig hadden, en of de overheid hen in de toekomst zou dwingen een e-ID te nemen." De status quo bias is vooral wijdverbreid onder kiezers die twijfelen aan het nut van een voorstel: in plaats van risico te nemen, zeggen ze liever nee.

Of deze veronderstellingen over de slechte stemuitslag kloppen, zullen de peilingen na de verkiezingen moeten uitwijzen.

Wie de campagne voor het referendum volgde, zag ook dat tegenstanders op emoties inspeelden, terwijl voorstanders technocratisch redeneerden. De e-ID beschermt de privacy en is praktisch, betoogden de voorstanders. Tegenstanders daarentegen wakkerden de angst voor uitgebreide surveillance aan, koppelden de e-ID aan orgaandonatie en stelden het vrijwillige karakter ervan op lange termijn ter discussie. Ook dit leidde waarschijnlijk tot een sterkere mobilisatie van de tegenstanders.

Maar Jans schrijft de slechte prestaties van de e-ID ook toe aan het andere voorstel op de stemming van deze zondag: dat over de huurwaardetoerekening. De stemming over de huurwaardetoerekening heeft waarschijnlijk een bijzonder groot aantal kiezers uit landelijke, meer conservatieve regio's gemobiliseerd. Als gevolg daarvan, zo denkt Jans, zijn onverwacht veel mensen die kritisch stonden tegenover de e-ID naar de stembus gegaan.

De stemming bracht in feite een duidelijke kloof tussen stad en platteland aan het licht: het voorstel werd alleen aangenomen in de stedelijke kantons Zürich, Basel-Stadt, Genève, Zug, Luzern, Vaud, Fribourg en Ticino.

In steden, zegt politicoloog Jans, zijn mensen over het algemeen jonger en hoger opgeleid, en staan ​​ze meer open voor digitaliseringsvraagstukken. Vergeleken met plattelandsbewoners werken ze vaker in de dienstverlening en hebben ze onder andere meer contact met digitale diensten. Daarom staan ​​ze minder sceptisch tegenover nieuwe digitale systemen.

De krappe uitslag van het referendum is bijzonder zuur voor de tegenstanders. Daarom zijn ze na het referendum direct in de tegenaanval gegaan. Ze eisen de nietigverklaring van de stemming, wat waarschijnlijk het gevoel onder hun aanhangers zal versterken dat de autoriteiten en het democratische proces zelf niet te vertrouwen zijn.

De klacht is in behandeling bij de regeringsraad van Zürich. Vertegenwoordigers van de partij Digitale Integriteit hebben deze enkele dagen voor de verkiezingen ingediend. De klacht heeft betrekking op het gedrag van Swisscom, dat ervan wordt beschuldigd zich op oneigenlijke wijze te hebben bemoeid met de referendumcampagne. De uitspraak is in behandeling.

Deze zaak is uniek. Nooit eerder is er een klacht ingediend over politieke beïnvloeding door een bedrijf. Politicoloog Jans acht de kans klein dat de klacht zal slagen.

Sinds de oprichting van de Zwitserse deelstaat in 1848 is er slechts één stemming vernietigd: de stemming uit 2019 over het initiatief "Voor huwelijk en gezin – Tegen de huwelijksstraf". De reden voor de vernietiging waren onjuiste cijfers in het federale stemboekje.

Andere stemmingen werden niet herhaald of ongeldig verklaard, ondanks het feit dat er in de referendumcampagne onjuiste cijfers waren gebruikt. Na de stemming over de pensioenhervorming in 2022 moest de federale regering toegeven dat ze zich vier miljard Zwitserse frank had verkeken. De bevolking had het voorstel goedgekeurd met slechts 50,6 procent van de stemmen.

Ook de stemming over de straaljager uit 2020 werd niet herhaald, hoewel de voorwaarden daarna aanzienlijk werden gewijzigd: de prijs voor het toestel bedraagt ​​niet langer CHF 6 miljard, zoals aan de kiezers was beloofd, maar zal variabel zijn vanwege een misverstand met de leveranciers . Ook deze stemming werd met een nipte meerderheid van 50,1 procent aangenomen.

Politicoloog Jans bevestigt het beeld dat stemmingen met een zeer nipte uitslag de laatste jaren vaker voorkomen. Jans vermoedt dat dit te wijten is aan de toegenomen polarisatie in de samenleving.

Maar zelfs voor het 'ja'-kamp, ​​de daadwerkelijke winnaars van de stemming, is het resultaat onbevredigend. Ze moeten toegeven dat ze geen duidelijk mandaat hebben voor de invoering van de e-ID. En de beperkte goedkeuring getuigt van het zeer geringe vertrouwen dat kiezers in de overheid hebben.

Daarom moet de federale overheid nu zeer voorzichtig te werk gaan bij de invoering van de e-ID om dit vertrouwen niet te schaden. Anders dreigt de volgende stemming over digitaal beleid een fiasco te worden.

Tegenstanders hebben al aangekondigd de uitvoering van het voorstel door de federale regering nauwlettend te zullen volgen. Over het algemeen is de stemming gespannen en is Zwitserland verdeeld. En dat geldt zeker voor een regeringsvoorstel dat in het parlement grotendeels onomstreden is.