1400 kilometer IJzeren Gordijn: een grenswachter van de DDR op de tocht van zijn leven

Er zijn mensen die nooit stoppen met bewegen of hun mond houden – omdat ze iets willen verbeteren in hun directe omgeving, voor de gemeenschap, en zelfs voor de mensheid. Anderen schuwen de conflicten die daarmee gepaard gaan. Een van hen is Günter Polauke, geboren in 1948, een naoorlogse zoon van Prenzlauer Berg uit een antifascistische familie, die de voornaam kreeg van zijn oom, die op 21-jarige leeftijd in Normandië sneuvelde: een onverbeterlijke optimist met een standvastige instelling en het soort positieve energie dat gemakkelijk op anderen overslaat.

Sinds 11 juni 2025 draagt ​​hij zijn 76 levensjaren, waarvan hij ongeveer de helft in de DDR doorbracht, als een tweede rugzak mee langs de Groene Gordel. De voormalige oost-westgrens draagt ​​sinds 9 december 1989 deze vriendelijke naam. 1200 zeldzame of bedreigde dier- en plantensoorten leven waar ooit dorre grond, robuuste metalen hekken en mijnenvelden een dodenstrook vormden. Vandaag de dag strekt zich een uniek natuur- en historisch gebied uit over precies 1393 kilometer, soms 30, soms 200 meter breed. Aan de rand liggen kleine steden en dorpen, waarvan de inwoners duizend onvertelde levensverhalen met zich meedragen.

Als 18-jarige met een parlementslid op de dodenstrook

Günter Polauke is van plan deze route te lopen – door Thüringen , Saksen-Anhalt en Mecklenburg-Vorpommern – helemaal tot het einde. 80 procent ervan is een weg geplaveid met geperforeerde betonplaten, ooit gepatrouilleerd door Oost-Duitse grenswachten. Polauke was er een van. Van 1967 tot 1970 vervulde hij zijn militaire dienst in het grensgebied bij Salzwedel, werd sergeant en tevens instructeur. Hij weet waar mensen het over hebben als ze het hebben over Oost-Duitse vluchtelingen die beschoten worden. Minstens 260 mensen stierven tijdens de jaren van het IJzeren Gordijn . "Ik stond daar als 18-jarige met een parlementslid en 60 patronen," zegt hij vandaag. "Gelukkig kwam er niemand. Wat ik had gedaan als het was gebeurd? Ik weet het niet."

Het stoort hem dat er nu zoveel over oorlog wordt gesproken. Een wapen dragen betekent verantwoordelijkheid: "Politici vergeten de situatie waarin ze soldaten inzetten. Ze nemen beslissingen op afstand, terwijl de soldaten doodbloeden in de loopgraven." Daarom, zegt Polauke: "Moeten we ze nu weer klaarmaken voor de oorlog? Dat kan toch niet kloppen."

Maar wat kun je doen? "Woorden alleen helpen niet." Zijn antwoord: "Begin bij jezelf." Dus, na maanden van voorbereiding, begon hij zijn leven als pelgrim langs de Groene Gordel opnieuw te beleven. Als catharsis, of dialectisch gesproken, gebruikmakend van Hegels concept van "opheffing": het overwinnen van een tegenstrijdigheid, waarbij de positieve, waardevolle elementen behouden en voortgezet worden, en de negatieve worden geëlimineerd. In de woorden van Günter Polauke klinkt het zo: "Het leven terug traceren betekent kijken naar wat je had. Ik wil met mezelf in het reine komen en onderweg met mensen in gesprek gaan."

In zijn geval is het conflict intenser dan zijn jaren als grenswacht alleen kunnen verklaren. Polauke, econoom met een diploma van de Leipziger Handelsschule en lid van de SED ( Sozialistische Eenheidspartij), was van 1986 tot 1989 burgemeester van de Oost-Berlijnse wijk Treptow. Dat betekende ook een grens van 17 kilometer met West-Berlijn, een deel van Kreuzberg en een deel van Neukölln. "Ik stond aan de grens als een politiek verantwoordelijk persoon", zegt hij. Hij trok het niet in twijfel; het was een "politiek feit".

Als burgemeester ging hij regelmatig mee op reis naar de grensgebieden. Hij wist wat er gaande was en welke regels er golden voor grensoverschrijdingen. De belangrijkste regel: "Gebruik geen vuurwapens. Voorkom ontsnappingen bij voorbaat." Toch was het in zijn district dat Chris Gueffroy stierf: de laatste die sneuvelde bij de Berlijnse Muur, een 21-jarige die na een bezoek aan een kroeg in een volkstuin besloot de grens te doorbreken. Hij werd op de avond van 5 februari 1989 gedood door kogels afgevuurd door Oost-Duitse grenswachten. "Elke dood was verschrikkelijk en triest", zegt Polauke.

Na de hereniging trad hij al snel af als burgemeester; hij werd betrokken bij de frauduleuze gemeenteraadsverkiezingen van 1989: "Ik kon niet meer voor de volksvertegenwoordigers verschijnen", zegt hij. In februari 1990 begon hij weer helemaal onderaan: in een warenhuis in Köpenick. Maar omdat hij is wie hij is, bevond hij zich al snel weer in een verantwoordelijke, vrijwillige functie, als gekozen voorzitter van sportclub TSC – en van 1998 tot 2011 leidde hij de eerbiedwaardige club door de crisis na de hereniging. Polauke is sinds 2001 lid van de SPD. Hij is altijd open geweest over zijn levensverhaal.

Zich in de positie bevinden waarin hij iemand moet doden vanwege de wereldpolitiek is niet iets wat mensen snel van hun stuk brengt. Zeker niet iemand als Polauke, die gedreven wordt door empathie voor anderen. Om hiermee om te gaan, om zowel zijn eigen kleine verhaal als het grotere te verwerken, begint hij aan een reis van tweeënhalve maand.

Het grootste deel zal eenzaamheid zijn, vele uren van reflectie, recapitulatie. Innerlijke vrede sluiten met mensen met wie men gestreden en geruzied heeft, maar ook een duidelijk standpunt innemen, bijvoorbeeld over de recente oorlog in Europa: "Ik ben solidair met de Oekraïners die door Rusland zijn binnengevallen. Maar de oorlog in Oekraïne is niet mijn conflict. Mijn vrijheid wordt daar niet verdedigd." Hij twijfelt: "Hebben we alle middelen om vrede te creëren uitgeput?"

Daarom zoekt hij onderweg de dialoog op en zegt hij dat het belangrijk is om de dialoog te onderhouden, vooral met jongeren – ook al verschillen hun meningen sterk. Hij voelt al een tijdje: "Mensen zijn weer bang."

Tijdens de eerste dagen van de wandeling komen de gesprekken vanzelf op gang. Een oudere heer bezoekt samen met zijn vrouw en een vriend de plekken waar hij zelf in de jaren 70 grenswachter was. Een ander staat bij het tuinhek van zijn huis, en al snel wordt het duidelijk: ook hij was ooit grenswachter. Een vrouw vertelt over haar veertig jaar in het verboden gebied; zelfs haar broer uit Jena mocht haar niet bezoeken. Maar nu de grens open is, heeft haar stad geen bakker, dokter of burgemeester meer.

Een oude dame bij de Saalebrug bij Hirschberg zoekt doelbewust contact met voorbijgangers. Ze heeft een stuk papier met een gedicht van Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798-1874) eraan vastgeplakt; het moet hardop worden voorgelezen: "Jullie wilde ganzen hebben het goed, / Jullie vliegen vrij en vrolijk / Van de ene oever naar de andere / Door heel het lieve Duitse land." En verder: "Voor ons, tamme mensen, is het anders: / Wij zouden graag vrij en gelukkig reizen / Onontdekt en onbekend / Door heel het lieve Duitse land." Zo was het in 1840, en is het niet weer hetzelfde? Het trauma van de verdeeldheid leeft voort. En wordt weer aangewakkerd.

Er is geen ontkomen aan de feiten: de mensen in de grensgebieden werden hard getroffen door het naoorlogse regime. Hele dorpen werden verplaatst. Wie bleef, zag "de overkant" op slechts enkele meters afstand. Maar oogcontact was verboden. Het regime werd met het jaar strenger. Een oudere man legt uit wat het betekende dat het tuinhek tevens grenshek was. In de beginjaren, als de bal van de kinderen over het hek, dus de grens, vloog, vroegen ze de bewakers aan de overkant om de bal in de Saale te gooien, zodat ze hem bij de volgende brug konden oprapen. Al snel werd dat ondenkbaar.

Twee dagen lang vergezelden twee vrienden de bende van Polauke, die twee keer een konvooi van ongeveer 20 kilometer liepen door de eerste warme dagen van het jaar: Holger Friedrich, de uitgever van de Berliner Zeitung, was erbij omdat "deze geloofwaardige vorm van biografische herwaardering ondersteuning verdient."

De tweede was Heskel Nathaniel, een vastgoedontwikkelaar oorspronkelijk uit Israël, die twintig jaar geleden, toen hij allang een Berlijner was geworden, een groot evenement organiseerde om een ​​statement te maken. Destijds werd Israël opgeschrikt door terroristische aanslagen. Het idee ontstond tijdens een jointje roken met een vriend: "We moeten al het slechte nieuws met goed nieuws beantwoorden." Het idee was om een ​​"berg van Israëlisch-Palestijnse vriendschap" te worden.

Naamloze bergen, waarvan de eerste klimmers het recht hebben ze een naam te geven, bestaan ​​nu alleen nog op Antarctica. De actie haalde toen het wereldnieuws: in 2004 zeilden vier Palestijnen en vier Israëliërs, elk drie mannen en één vrouw, 1000 kilometer van Zuid-Chili naar Antarctica, wandelden tien dagen door het ijs en gaven een 997 meter hoge berg een hoopvolle naam. Het hielp niet veel, zegt Heskel Nathaniel, maar wat als alles was opgegeven vanwege de schijnbare uitzichtloosheid?

De grensversterkingen: vandaag de dag in handen van de BUND

Hij vertelt het verhaal in Nordhalben, Beieren, net ten zuiden van het voormalige IJzeren Gordijn, in een klein café onder het genot van een kop Zweedse koffie, kort voordat hij afscheid neemt van Günter Polauke, die nu wandelt tegen het vermeende gebrek aan alternatieven dat de logica van de oorlog inhoudt: door 35 jaar bos dat de ooit kale grensstrook nu overwoekert. Lange stukken loopt de zogenaamde voertuiggreppel parallel aan het patrouillepad, bedoeld om te voorkomen dat voertuigen de grens oversteken. Steeds weer stuit de wandelaar op resten van het oorspronkelijke metalen hek. Een krachtige infrastructuur om 1400 kilometer aan heuvels en dalen af ​​te sluiten.

Tegenwoordig is de Duitse Federatie voor Milieu en Natuurbehoud (BUND) zich bewust van het belang van het behoud van dit biotoop. Er is nog steeds geen eenduidige bewegwijzering langs de route, hoewel het aantal mensen dat er (gedeeltelijk) wandelt gestaag toeneemt.

In Mödlareuth, waar Polaukes kleine groep begon, zijn de grensversterkingen nog steeds nauwelijks bewaard gebleven. De Tannbach heeft het eeuwenoude dorp, dat nu 55 inwoners telt, altijd in tweeën gedeeld. Sinds 1810 liep de grens tussen het koninkrijk Beieren en het vorstendom Reussen-Lobenstein langs de beek dwars door Mödlareuth. Dit stoorde hen nooit; de buren vierden samen feest en gingen naar dezelfde school – totdat de deling van Europa ook Duitsland verdeelde. En hun dorp uit elkaar scheurde.

In 1952 werd een enorme houten muur dwars door het dorp gebouwd, gevolgd door een 700 meter lange betonnen barrièremuur met wachttorens en alle grensversterkingen die West-Berlijn omringden, in 1966. Amerikaanse militairen noemden Mödlareuth "Klein Berlijn". Op 9 december 1989 opende een graafmachine een directe grensovergang. De belangrijkste grensversterkingen zijn bewaard gebleven en maken nu deel uit van het Duits-Duitse Museum Mödlareuth.

Günter Polauke was blij dat hij daar vriendelijk werd behandeld, ook al komt hij uit de "daderkant" en geeft hij openlijk toe: "Ik ben geen slachtoffer." Maar hij is blij dat de grens tot het verleden behoort: "Het is fijn dat we er vandaag over kunnen praten."