"Sermayenin Düzeni" | Tasarruf Krizinin Masalı

2025'te Almanya: Ülkedeki tüm servetin üçte birine sahip 500 yeni süper zengin, toplamda 3.900 kişi. Vatandaşların çoğunun reel ücretleri enflasyonun gerisinde kalıyor. Azalan tüketime ve ihracat krizine verilen siyasi tepki, sosyal güvenlik yardımları ve sosyal harcamalardaki kesintiler hakkındaki bilindik tartışmaları takip ederken, en zengin yüzde 10'un serveti etkilenmeden kalıyor.

Tüm bunlar, 2029'da AfD liderliğindeki bir hükümetin önünü açabilir. Clara E. Mattei, kemer sıkma önlemleri ile sağcı güçlerin yükselişi arasında nasıl bir bağlantı olduğu sorusuna rahatsız edici derecede net bir cevap verdi. İlk olarak 2022'de yayınlanan "Sermayenin Düzeni" adlı kitabı, "ekonomistlerin kemer sıkmayı nasıl icat edip faşizme giden yolu nasıl açtığını" açıkça gösteriyor.

Kapitalizmin sonu

Mattei, Almanca çevirisiyle, kemer sıkma ideolojisinin titizlikle araştırılmış bir soyağacını ve siyasi sonuçlarına dair bir uyarıyı sunuyor. İtalyan ekonomist, bir asırdır ekonomi politikasını şekillendiren bir miti çürütüyor: Kriz zamanlarında hükümetin kemer sıkma politikasının tek seçenek olduğu inancı. Kemer sıkma politikası ekonomik rasyonaliteye değil, kapitalist güç ilişkilerinin korunmasına hizmet ediyor. Eğitimden işsizlik yardımlarına ve altyapıya kadar sosyal hizmetlerdeki kesintiler, 1920'lerdeki İtalya'dan 2010 mali krizi sırasında Yunanistan'a kadar izlenebilen bir örüntüyü takip ediyor. Sonuçları, zenginlerin serveti artarken, çoğunluk için yoksulluk ve işsizlik oluyor.

Mattei'nin bu bağlantıya dair tezi, Birinci Dünya Savaşı sonrasında kemer sıkma ideolojisinin kökenlerine dayanıyor. O dönemde, yalnızca ekonomi krize girmekle kalmamış, kapitalizmin kendisi de sarsılmaya başlamıştı. Büyük Britanya ve İtalya'da işçiler, sistemin değişken olduğu konusunda önemli bir kavrayışa ulaşabilmişlerdi. Devlet destekli savaş ekonomisi bunu kanıtlamıştı: Savaş öncesi kapitalizm hâlâ doğal bir serbest piyasa devleti gibi hareket ederken, devletin üretime müdahalesi ekonomik koşulların ne kadar esnek olduğunu ortaya koymuştu.

Dünya Savaşı'nın insani ve ekonomik felaketi ve bunun sonucunda ortaya çıkan yoksulluk artık kaçınılmaz bir kader olarak değil, kapitalist örgütlenmenin sonuçları olarak algılanıyordu. Kapitalizmin sonu her zamankinden daha yakın görünüyordu. 1921/22'de her iki ülkede de reel ücretler tarihi zirvelere ulaştı, sanayilerin kamulaştırılması talepleri giderek yükseldi ve işçi sınıfı grevlerle güç dengesini tersine çevirebileceğini gösterdi.

Karşı devrim olarak kemer sıkma

Mattei'nin, aralarında Antonio Gramsci'nin kurduğu haftalık gazete "L'Ordine Nuovo"nun da bulunduğu geniş bir siyasi yelpazeden gazetecilik kaynakları aracılığıyla hayata geçirdiği bu patlayıcı atmosferde, kemer sıkma politikası tesadüfen ortaya çıkmadı. Büyük Britanya ve İtalya tarihinin en büyük işçi protestolarıyla aynı zamana denk geldi ve tam da bu grevler nedeniyle siyasi bir karşı araç olarak icat edildi.

Egemen sınıfların tepkisi zarif olduğu kadar alaycıydı da: kemer sıkmayı siyasi bir araç olarak kullandılar. Ancak bunun tek sorumlusu politikacılar veya hükümetler değildi; kemer sıkmayı icat edenler ekonomistlerdi. Mattei, Banca d'Italia, De' Stefani Arşivi, İngiltere Bankası ve Churchill Arşiv Merkezi'nden arşiv materyallerine dayanarak, Ralph Hawtrey ve Luigi Einaudi gibi ekonomistlerin kemer sıkmayı alternatifi olmayan bir zorunluluk olarak nasıl tasvir ettiklerini titizlikle yeniden inşa ediyor.

Sıkı tedbirlerin asıl amacı işçi sınıfını disiplin altına almak ve sınıf ilişkilerini istikrara kavuşturmaktı.

Kaynaklardan ortaya çıkan tablo iç karartıcı: kemer sıkma politikalarının asıl amacı, işçi sınıfını disiplin altına almak ve bilimsel akılcılık kisvesi altında sınıf ilişkilerini istikrara kavuşturmaktı. Ekonomik meseleler "siyasetten arındırılacak" ve ideolojiden uzak ele alınacaktı - bu bir yanılgıydı, çünkü sözde nesnel ekonomik aklın ardında sermaye ideolojisi yatıyordu.

Mattei, bu iktisatçıların zihninde hakim olan işçi sınıfı klişesini etkileyici bir şekilde ortaya koyuyor: genel bir tembellik ve verimsiz çalışmanın yol açtığı ekonomik sefaletin kişisel sorumluluğu. Bu anlatılar ürkütücü derecede tanıdık geliyor; 2010'lardaki Yunanistan söylemlerini veya bugün Almanya'da vatandaşların gelir alıcıları hakkındaki tartışmaları hatırlatıyor.

Kemer sıkma politikalarının gerçek yüzü, tarihi kaynaklarda acımasızca ortaya çıkıyor: Ne enflasyonla mücadele ne de bütçeleri istikrara kavuşturmakla ilgiliydi; mesele, iç tüketimi kısıtlayarak ve ücretleri sistematik olarak baskılayarak kâr elde etmekti. Bu, ucuz ihracatı ve hızlı kârı mümkün kılmayı amaçlıyordu. İşsizlik, belgelerde defalarca "zorunlu bir kötülük" olarak tanımlanıyordu; işçileri her türlü ücreti kabul etmeye zorlayan ve direnişi etkili bir şekilde engelleyen bir araç.

Sermayenin hüküm sürdüğü yer

Mattei'nin demokratik Britanya ile Mussolini İtalyası arasındaki karşılaştırması özellikle aydınlatıcı. 1920'lerde bu kadar farklı olan bu iki siyasi sistemin nasıl karşılaştırılabilir olabileceğini merak eden herkes, benzerlikler ve ortak ilham kaynakları karşısında şaşıracaktır. Her ikisi de aynı kemer sıkma politikalarını izledi - sadece farklı araçlarla.

Temel fark, uygulamada yatıyordu: Büyük Britanya kemer sıkma politikalarını reformlar, kesintiler ve sendikaların grev hakkının kısıtlanması yoluyla iç önlemlere indirgerken, Mussolini'nin faşist politikaları kemer sıkma önlemlerini doğrudan ve otoriter müdahalelerle zorla kabul ettirebildi. Mattei'ye göre kemer sıkma politikaları, kapitalizm toplumsal düzeni belirlediği sürece her siyasi sistemde işe yarar.

Bu bakış açısı, günümüzde daha da önem kazanıyor. O zamanlar ulusal hükümetlerin uyguladığı politikalar, artık Uluslararası Para Fonu veya Avrupa Merkez Bankası gibi ulusüstü kurumlar tarafından uygulanıyor. Ekonominin siyasallaştırılmasının rolü, devletlere borç kuralları aracılığıyla açıklarının ne olabileceğini dikte eden ve böylece kredibilitelerini koruyan bu tarafsız yönetim biçimlerinde açıkça görülüyor. Bu, en azından kısa vadede kâr marjlarını artırmak için sosyal harcamaları azaltmak ve düşük ücretleri korumak için devlet altyapısını özelleştirmek anlamına geliyor. Bu nedenle Mattei, piyasa özgürlüğünü, sermayenin düzenine uyum sağlamak için "işçi sınıfının taleplerinden özgürlük" olarak isabetli bir şekilde tanımlıyor.

Bu politikanın kazananları bugün her zamankinden daha belirgin. Koronavirüs pandemisi sırasında, dünya genelindeki milyarderler servetlerini %54 oranında artırırken, milyonlarca insan hem varlıkları için endişelendi hem de aynı anda tasarruf etmeye teşvik edildi. Krizleri sistematik olarak aşağıdan yukarıya yeniden dağıtım için kullanan ve bunu yaparken de zenginler arasında servet birikimini teşvik eden hain bir sistem.

Elbette, ekonomik durumun Mussolini'nin iktidara yükselişinde veya Avrupa'nın günümüzdeki sağa kayışında tek başına bir rol oynamadığı düşünüldüğünde, Mattei'nin tarihsel analizi zaman zaman dar görüşlü görünebilir. Ancak temel tezi ikna ediciliğini koruyor: "Sermaye düzeni" toplumsal yaşamı belirlediği sürece, her ekonomik kriz aynı sözde çözüme yol açar: daha zayıf çoğunluğun aleyhine kemer sıkma politikaları.

İnsan yapımı kısıtlamalar

Mattei'nin kitabı, olağanüstü bir akademik çalışmayı temsil ediyor ve aynı zamanda sözde kemer sıkma politikalarının gerçekte ne anlama geldiğine dair güçlü bir siyasi uyarı işlevi görüyor: işsizlik, yoksulluk, düşük ücretler ve son olarak demokratik yapılara yönelik otoriter tehdit. Ekonominin "nesnel" dilinin ardında somut ideolojilerin yattığını bize hatırlatan, yerinde ve zamanında bir provokasyon.

Mattei'nin uyarısı, Max Horkheimer'ın 1939 tarihli şu sözünü hatırlatıyor: "Kapitalizm hakkında konuşmak istemeyen, faşizm hakkında da susmalıdır." Sağcı hareketlerin Avrupa genelinde yükselişte olduğu ve kemer sıkma politikalarının tek alternatif olarak övüldüğü bir dönemde, bu tarihsel ders rahatsız edici derecede önemlidir. Kemer sıkma politikalarının feci sonuçları olan siyasi bir karar olduğu anlayışı, buna karşı koymaya yardımcı olur. Mattei'nin kökenlerini titizlikle yeniden inşa etmesi, kaçınılmaz görünenin insan yapımı olduğunu ve dolayısıyla da değişken olduğunu gösteriyor.

Clara E. Mattei: Sermayenin Düzeni: Ekonomistler Nasıl Kemer Sıkmayı İcat Etti ve Faşizmin Yolunu Hazırladı. Brumaire, 586 sayfa, ciltsiz, 22 avro.