Luchtroosters en uitlaatkleppen

De staat kijkt om zich heen, zoekt naar een verantwoordelijke, maar vindt steevast niemand. De schuld ligt bij "het systeem". Deze abstracte, onbereikbare entiteit, handig onmenselijk.

De waarheid is dat het Portugese gevangenissysteem in een limbo leeft tussen de erfenis van "vóór 1974" en de moderne façade van "maatschappelijke re-integratie". In theorie beschikt het over een breed scala aan heropvoedingsprogramma's, beroepsopleidingen en psychologen, maar in de praktijk ontbreekt het aan middelen, personeel en vooral schaamte! Wat wel duidelijk is, is de bereidheid van sommige ministers om te zeggen dat "deze situaties betreurenswaardig en onacceptabel zijn", voordat ze ze door middel van weglating accepteren.

Gevangenissen in Portugal staan niet, zoals onze dennenbossen in de zomer, in lichterlaaie; ze bevinden zich in een kunstmatige coma en ontsnappen misschien daarom aan het publieke debat. Hier is het schandaal kortstondig, sterft het weg op het 20.00 uur nieuws, om zich vervolgens te herpakken in het volgende incident, identiek aan het vorige, even ongestraft en met een kort geheugen. De maatschappij kijkt toe, haalt haar schouders op en keert terug naar haar eindeloze stroom van zinloze verontwaardiging.

Maar het moet botweg gezegd worden: het Portugese gevangenissysteem is structureel gebrekkig. Het is gebrekkig omdat het nog steeds gelooft dat sommige gedetineerden slechts problemen zijn die moeten worden vastgehouden, geen mensen die gerehabiliteerd moeten worden. Het is gebrekkig omdat het gevangenissen laat verworden tot universiteiten van marginalisatie, zonder consistente investeringen in re-integratie. Het is gebrekkig omdat, ondanks de officiële retoriek, opsluiting een straf blijft, maar desalniettemin een proces.

Het is belangrijk om, zonder angst of aarzeling, te stellen dat niet alle gevangenen hetzelfde zijn en ook niet als zodanig behandeld zouden moeten worden. Er is een moreel en beschavingsverschil tussen degenen die gevangen zitten omdat ze denken, protesteren of ten prooi vallen aan een blind en lui rechtssysteem – en degenen die kinderen verkrachtten, voor hun plezier moordden of van misdaad een manier van leven maakten met subtiele sociopathie. Het feit dat beiden een dak boven hun hoofd delen, is geen reden voor hen om ook dezelfde rechten, dezelfde regimes en dezelfde vrome vertogen over 're-integratie' te delen. Een recidivist pedofiel gelijkstellen aan een politieke gevangene of een jongeman die veroordeeld is voor uithongering en diefstal, is een belediging voor het idee van rechtvaardigheid. Iedereen 'gevangenen' noemen, alsof het een neutrale en gezuiverde categorie is, is de meest cynische manier om te nivelleren wat onderscheidingsvermogen, morele hiërarchie en ethische normen vereist. Rehabilitatie is onmogelijk zonder iemand die in staat is te onderscheiden wie het verdient om weer onder ons te zijn... en wie nooit in contact had mogen komen met de rest van de maatschappij.

Juist wanneer gevangenen ontsnappen – en in Portugal doen ze dat onvermijdelijk – leggen ze de naaktheid van de machinerie bloot. Ze laten zien dat de staat kwetsbaar is, dat toezicht een illusie is, en dat de rechtspraak, die vaak zo traag is, ook blind is in de meest letterlijke en minder nobele metaforische zin.

Portugal heeft geen extra muren of bewakingscamera's nodig. Het heeft een fatsoenlijk, functioneel en transparant gevangenissysteem nodig. En, wat dat betreft, een samenleving die meer eist dan lappendeken en formele excuses die in lauwe persconferenties worden gepresenteerd.

Tot die tijd zullen er nog steeds gevangenen ontsnappen. En wij, als land, blijven doen alsof het een toevalstreffer is.

Terwijl het eigenlijk een spiegel is.