Wat als verloren stemmen wel meetellen? Wiskundigen stellen wijziging kiesstelsel voor

In 2024 gingen 1.238.760 mensen naar de stembus, maar hun stemmen werden niet vertegenwoordigd in het parlement. Het gaat om stemmen op partijen die er niet in slaagden vertegenwoordigers te kiezen of op partijen die minder stemmen kregen dan nodig was om zich te vertalen in extra mandaten. In beide gevallen gaat het om intenties die op geen enkele wijze de verkiezingsuitslag of het parlementaire kader hebben gewijzigd.

João Miguel Telhada, hoogleraar statistiek aan de faculteit wetenschappen van de Universiteit van Lissabon, en Mariana Fortes, masterstudent, analyseerden gegevens van de laatste parlementsverkiezingen en schetsten wiskundige scenario's waarin ze meer stemmen konden inzetten dan bij de vorige verkiezingen. Uitgaande van de methode-d'Hondt, maar met nieuwe criteria, laten de resultaten van dit onderzoek zien dat kleinere partijen meer afgevaardigden in het parlement kunnen krijgen.

Er is veel gezegd over de nuttige stemming en het was een van de centrale thema's in sommige televisiedebatten, vooral met de kandidaten van de grootste politieke partijen van het land. Pedro Nuno Santos pleitte, in een rechtstreeks debat met Rui Tavares, Mariana Mortágua en Paulo Raimundo, ervoor dat stemmen aan de linkerkant zich zouden concentreren op de PS en Luís Montenegro vroeg aan de rechterkant om hetzelfde te doen bij de PSD, tijdens een debat met André Ventura en Rui Rocha. Het idee: verspilling tegengaan doordat stemmen op kleinere partijen minder kans maken om gekozen te worden, omdat niet alle gemeenten evenveel gewicht in de schaal leggen bij de stembus.

Er zijn regio's die slechts twee mandaatgebieden kiezen, zoals Portalegre of de twee emigratiekringen (Europa en buiten Europa), en andere die er drie kiezen, zoals Beja, Bragança, Guarda en Évora. Daarentegen kiest Lissabon 48 afgevaardigden en Porto 40 – aantallen die rekening houden met het percentage kiezers dat in elk kiesdistrict is geregistreerd en die bij elke parlementsverkiezing worden beoordeeld door de Nationale Kiescommissie.

Stel dat een kiezer in een van de regio's woont met minder gewicht in de kiesdistricten en zich kan identificeren met de ideeën van een kleinere partij. Welke motivatie heeft hij dan om te stemmen op een partij waar zijn stem waarschijnlijk niemand zal verkiezen? Ga je niet meer naar de stembus? Stemt u op de AD of de PS, met weinig overtuiging, alleen maar omdat uw stem het verschil kan maken?

Scenario's voor een eerlijker parlement: hoe stemmen beter benutten

João Miguel Telhada en Mariana Fortes navigeerden tussen kaarten, tabellen en grote hoeveelheden data door de cijfers, zonder ooit het sociaal-politieke karakter van een verkiezingsmethode te vergeten. Ze ontwikkelden scenario's waarbij rekening werd gehouden met de stemmen die niet werden gebruikt en presenteerden talrijke parlementaire combinaties. Eerlijker, representatiever? In sommige gevallen zeker niet; bij anderen misschien wel. Laten we eens naar de rekensom kijken.

Momenteel zijn er 230 afgevaardigden gekozen (226 plus vier in de emigratiedistricten) en wat deze wiskundigen voorstellen is het creëren van een compensatieronde. Er zou geen nieuwe stemronde nodig zijn en de resultaten zouden waarschijnlijk op de verkiezingsavond bekend zijn. Hoe zien deze scenario's eruit en hoe worden de resterende stemmen verdeeld?

Het eerste scenario zou een systeem zijn waarin alle cirkels als één geheel worden beschouwd. Met andere woorden: alle ongeldige of overtollige stemmen werden op nationaal niveau verzameld en onder de partijen verdeeld. “Dit zou het aantal verloren stemmen aanzienlijk verminderen, maar in sociaal-politieke termen is het misschien niet zo zinvol”, legt Mariana Fortes uit, auteur van het onderzoek. Hij beschouwt dit scenario als ‘extreem en louter academisch, om als basis voor vergelijking te dienen’, en waarschuwt dat ‘er een risico zou bestaan ​​op verlies van regionale vertegenwoordiging’. En, voegt João Miguel Telhada toe, “de kans is groot dat alleen mensen uit Lissabon en Porto gekozen worden”.

Het tweede, meer haalbare scenario stelt voor om de initiële berekening van 216 mandaten op basis van de d'Hondt-methode te handhaven en tien mandaten voor een tweede ronde weg te laten op basis van de stemmen die nu worden verworpen. "We weten hoeveel verloren stemmen er per kiesdistrict en per partij zijn geweest, en we moeten mandaten toekennen. De vraag is nu: hoe kennen we de mandaten uit de tweede ronde met de verloren stemmen toe?" legt João Miguel Telhada uit. Weten hoe deze plaatsen berekend en verdeeld moeten worden, is de uitdaging waar academici mee te maken krijgen in de volgende scenario's. Hierbij proberen ze wiskunde dichter bij een politiek eerlijkere oplossing te brengen.

"Het is logisch dat de grote partijen meer basisstemmen hebben, maar de anderen hebben er proportioneel gezien meer."

"Wat er zal gebeuren, is dat sommige partijen die zonder deze compensatieronde niet gekozen zouden zijn, nu wél gekozen zullen worden, maar dat geldt ook voor de grote partijen. Dat wil zeggen, van de tien krijgt de PS er misschien twee, de AD misschien twee, maar doorgaans krijgen de anderen iets meer, omdat er een grotere balans is in de verloren stemmen. Het is logisch dat de grote partijen meer basisstemmen zullen hebben, maar de anderen zullen er proportioneel gezien meer hebben", legt de hoogleraar uit.

In dit scenario blijft de compensatieronde gehandhaafd, maar worden de tien mandaten opnieuw toegewezen aan de reeds bestaande kiesdistricten – in totaal 22: 18 continentale regio's, twee uit de autonome regio's en nog eens twee uit emigratie (binnen en buiten Europa).

Bij een van de opties werden de 20 kiesdistricten gesorteerd op volgorde van verloren stemmen. Vervolgens werden de mandaten uit de tweede ronde toegewezen aan de kiesdistricten met de meeste onbenutte stemmen, enzovoort.

"We kunnen niet negeren dat er in Lissabon 500.000 stemmen verloren zijn gegaan"

Bij een andere benadering werd niet gekeken naar het absolute aantal verloren stemmen, maar naar het relatieve aantal stemmen. “Er zijn verschillen”, legt Mariana Fortes uit: “Hoewel sommige kiesdistricten, zoals Lissabon, in absolute zin veel verloren stemmen hebben, ligt het percentage ten opzichte van het totale aantal oorspronkelijke stemmen lager dan in andere regio’s.” Portalegre had bijvoorbeeld bijna de helft van het percentage ongebruikte stemmen. João Miguel Telhada voegt eraan toe: "We houden er niet van om alleen in absolute termen te analyseren. Relatief gezien hebben we een andere perceptie, maar we kunnen niet negeren dat er in Lissabon 500.000 stemmen verloren zijn gegaan. Het is niet eenvoudig om te bepalen hoe we deze cijfers het meest eerlijk kunnen beoordelen."

Stemmen tellen niet precies hetzelfde

Deze formules en getallen maken duidelijk dat de waarde van een stem in de uiteindelijke uitkomst van een verkiezing niet in het hele land gelijk is: wie in Lissabon stemt, weegt in de praktijk anders mee dan wie in Portalegre stemt. “Er is een verhouding tussen het aantal stemmen en het toegekende mandaat en die verhouding is niet constant, dus tellen ze niet precies hetzelfde”, legt de docent Statistiek uit aan SAPO.

“In deze scenario’s zouden de één miljoen tweehonderdduizend verspilde stemmen oplopen tot 400 duizend.”

Al deze scenario's dienen om een ​​eerlijker model te vinden: "Als de tweede ronde op nationaal niveau plaatsvindt, verliezen we mogelijk regionale vertegenwoordiging. Als de verdeling per kiesdistrict plaatsvindt, kunnen er ook kiesdistricten zijn die ten opzichte van andere achterlopen", legt João Miguel Telhada uit en vervolgt: "Het doel is hier niet om een ​​mening of een voorschrift te geven over hoe het zou moeten gebeuren, maar het leek ons ​​dat het vrijhouden van tien, vijftien of twintig zetels voor een tweede ronde de effecten zeer merkbaar zou maken en zelfs een positief effect zou kunnen hebben op de perceptie van de kiezers."

Megakiesdistricten: meer representatie, minder verspilling

In een laatste hypothese en in een “meer gedifferentieerd voorstel” wordt de eerste ronde gelijkgesteld aan de huidige ronde, maar met behoud van de tien mandaten, en wordt voor de tweede ronde een wijziging voorgesteld in de huidige kieskringen.

"Het idee is om kiesdistricten te groeperen volgens bepaalde regels, zodat er een evenwicht ontstaat tussen vertegenwoordiging en het individuele district – we geloven dat we geen verlies van vertegenwoordiging zullen lijden als we sommige districten een beetje samenvoegen. We hebben Madeira en de Azoren als afzonderlijke districten behouden, maar op het vasteland hebben we verschillende aggregaties gemaakt", legt Mariana Fortes uit, die de verschillende mogelijkheden van megadistricten demonstreert.

Deze megacirkels zouden het meest evenwichtige aantal verloren stemmen opleveren, maar er zijn verschillende combinaties mogelijk: "Het zou het land in tweeën kunnen verdelen, of in vier of meer delen." Ze houden altijd rekening met grensregio's, waar de zorgen en problemen van mensen meer gedeeld worden. "Hoe meer stemmen we verzamelen, hoe minder vaak we de d'Hondt-methode gebruiken en hoe minder vaak we stemmen verspillen", legt Mariana Fortes uit.

Megakiesdistricten bleken bijna het perfecte antwoord op de problemen die eerdere scenario's opleverden. Deze academici zijn ervan overtuigd dat er een goede balans is tussen representativiteit en minder verspilde stemmen.

Een wereld aan manieren om te stemmen

Wereldwijd worden verschillende kiesmethoden gebruikt, waaronder meerderheidsstemmen (wie de meeste stemmen heeft, wint) en evenredige stemmingen (zoals de Hondt-methode, de Saint-Lague-methode en andere methoden waarbij mensen op volgorde van voorkeur stemmen). Er zijn zelfs landen die beide methoden combineren. Voor deze academici van de Universiteit van Lissabon zou het niet zinvol zijn om andere opties te onderzoeken. Ze zouden beter kunnen proberen om zoveel mogelijk factoren te behouden en te kijken wat het effect is als slechts één factor wordt veranderd.

Er zijn in feite landen die al methoden gebruiken die erg lijken op de voorgestelde methode. Dit is bijvoorbeeld het geval in IJsland en Noorwegen. En dat gebeurt ook hier bij de regionale verkiezingen op de Azoren, waar een regionale compensatiekring vijf afgevaardigden kiest.

Politieke druk om het systeem te veranderen

Vorig jaar diende het Linkse Blok een wetsvoorstel in bij de Vergadering van de Republiek , waarin werd voorgesteld een compensatiekiesdistrict van tien afgevaardigden in te stellen. Daarmee zouden de mandaten die in de kiesdistricten werden toegekend, herverdeeld worden over het nationale grondgebied. Bij de laatste verkiezingen zou de BE volgens het voorstel van deze partij twee extra afgevaardigden hebben gekozen.

Dit jaar, ongeveer twee weken geleden, bracht Rui Rocha, voorzitter van het Liberale Initiatief, de kwestie weer onder de aandacht van de bevolking door op het sociale netwerk X het volgende te posten : "Ongeveer 1,2 miljoen stemmen, 20,4% van het totaal, zijn bij de laatste parlementsverkiezingen verspild en niet gebruikt voor de verkiezing van een parlementslid. Vooral de binnenlandse gebieden worden getroffen en de IL bestrijdt dit onrecht met een voorstel voor kieshervorming, met de invoering van een compensatieregeling die altijd botste met de wens van de PSD en de PS om alles bij het oude te laten."

“Er zouden kleine partijen zijn die meer vertegenwoordiging zouden krijgen of hun deelname zouden vergroten”

In het door BE voorgestelde scenario zou IL zelfs een afgevaardigde verliezen, maar in de meeste scenario's zou de partij er juist van profiteren, net als andere kleine en middelgrote partijen. Mariana Fortes is van mening dat er, met behulp van de voorgestelde scenario's, "kleine partijen zullen zijn die vertegenwoordiging zullen verwerven of hun deelname zullen versterken".

Zou een mogelijke systeemverandering mensen dichter bij de politiek kunnen brengen? João Miguel Telhada voorziet dat een onderzoek naar een mogelijke vermindering van onthouding interessant zou zijn, maar geeft toe dat de verandering, als deze door de grote partijen moet worden doorgevoerd, lastig kan zijn. Toch voorspelt hij dat deze ‘hun geloofwaardigheid kunnen versterken door tegemoet te komen aan maatschappelijke wensen’. “Een grote partij zou met deze methode zelfs wel eens afgevaardigden kunnen verliezen, maar als ze bijvoorbeeld tijdens de campagne een voorstel tot wijziging van de kieswet aankondigt, kan ze juist stemmen winnen”, voorspelt de hoogleraar.

Er zijn voldoende gegevens van eerdere verkiezingen beschikbaar waarmee statistische scenario's kunnen worden opgesteld. Maar er zijn dingen die de wiskunde nog steeds niet kan berekenen: als we wisten dat onze stem echt zou tellen, zouden we dan op dezelfde manier blijven stemmen? En waaruit zou het Parlement bestaan ​​dat op 18 mei aantreedt? Dat weten we nog niet.