Is de gratie een vangnet of een relikwie? Controverse na het besluit van president Andrzej Duda

Presidentiële gratiebetuigingen zullen altijd controversieel blijven. Tijdens zijn presidentschap verleende Lech Wałęsa gratie aan een van de leiders van de Pruszkówse maffia, Andrzej Z., beter bekend als "Słowik". Zijn opvolger, Aleksander Kwaśniewski, deed aan het einde van zijn ambtstermijn hetzelfde aan Zbigniew Sobotka, een prominente activist die werd veroordeeld in het zogenaamde Starachowice-schandaal omdat hij lokale overheidsactivisten (verdacht van collaboratie met de onderwereld) waarschuwde voor geplande arrestaties. Andrzej Duda verleende op zijn beurt gratie aan de Recht en Rechtvaardigheid (PiS)-activisten Mariusz Kamiński en Maciej Wąsik, nog voordat hun veroordelingen definitief waren.

Ik wilde niet werken (aan de grens) dus ik zwierf rond

De zaak is niet anders met de gratieverlening aan Robert Bąkiewicz, een nationalistische activist die werd veroordeeld op grond van artikel 217 van het Wetboek van Strafrecht voor het schenden van de lichamelijke integriteit van Katarzyna Augustynek, beter bekend als "Oma Kasia", tijdens een vechtpartij tijdens de Vrouwenstaking. Hij werd veroordeeld tot 30 uur taakstraf en moest het slachtoffer 10.000 zloty schadevergoeding betalen. De straf omvatte ook de openbaarmaking van het vonnis.

Het gratieverzoek voor Bąkiewicz werd ingediend bij de president door de voormalige procureur-generaal, Zbigniew Ziobro, die tegelijkertijd de uitvoering van de straf opschortte. De president verleende gratie aan de oprichter van de Border Defense Movement, actief aan de westelijke grens, nadat de huidige procureur-generaal, Adam Bodnar, het bevel tot opschorting van de straf had vernietigd.

Zoals we kunnen lezen in een verklaring van de kanselarij van de president, heeft Andrzej Duda dit besluit genomen op basis van onder meer de positieve mening van de gemeenschap, het toevallige karakter van de daad en zijn stabiele levensstijl.

Een gratieverlening leidt niet tot vernietiging van een vonnis of vrijspraak van de veroordeelde, maar heeft alleen betrekking op de gevolgen ervan. Zowel de jurisprudentie als de rechtsleer benadrukken dat het kan gaan om strafvermindering en punitieve maatregelen, evenals om andere publiekrechtelijke gevolgen van een veroordeling, niet om privaatrechtelijke. De gratieverlening betrof dus alleen de kwijtschelding van een gevangenisstraf, wat betekent dat de verplichting tot schadevergoeding aan de benadeelde partij blijft bestaan.

In het licht van de wet is Bąkiewicz eveneens veroordeeld, hoewel dit geen noemenswaardige gevolgen zal hebben voor bijvoorbeeld de uitoefening van openbare functies, omdat het vonnis betrekking had op een misdrijf dat werd vervolgd bij een particulier parket en niet bij het openbaar ministerie.

De gratieverlening van Bąkiewicz leidde tot enorme controverse. De vraag rijst of in een democratische rechtsstaat, gebaseerd op het beginsel van de scheiding der machten, waar de rechterlijke macht wordt uitgeoefend door rechtbanken en tribunalen, de instelling van presidentieel pardon, dat de gevolgen van uitspraken wijzigt, nog wel zinvol is.

Met een gratie kunt u reageren op de situatie die na de uitspraak ontstaat

Zoals professor Jacek Zaleśny, grondwetsdeskundige aan de Universiteit van Warschau, opmerkt, gaat de oorsprong van presidentiële gratieverlening terug tot de tijd dat de vorst ermee instemde dat rechtbanken namens hem rechterlijke macht uitoefenden. "Door deze toestemming te geven, gaf hij aan dat hij nog steeds de bron van gerechtigheid was en, indien hij dat wenste, de negatieve gevolgen van een rechterlijke uitspraak ongedaan kon maken. In deze context blijft de gratieverlening verdeeld tussen lex en ius, en dus tussen wet en rechtvaardigheid", benadrukt professor Zaleśny.

Zoals hij benadrukt, berust de juiste toepassing van deze instelling op niet-inmenging in de rechterlijke macht, wat betekent dat de inhoud van een rechterlijke uitspraak of de beoordeling ervan niet ter discussie mag worden gesteld. De toepassing van de gratiebevoegdheid zou niet zozeer beïnvloed moeten worden door omstandigheden van vóór de veroordeling, maar door die welke later, ná de veroordeling, aan het licht zijn gekomen.

"Dit zijn gevallen waarin het element van rechtvaardigheid verloren gaat bij de tenuitvoerlegging van een straf, en de tenuitvoerlegging van de straf schadelijk wordt voor de openbare orde. Als bijvoorbeeld de moeder van een gedetineerde plotseling ziek wordt en dagelijkse hulp nodig heeft, rijst de vraag of het vanuit rechtvaardigheidsperspectief voordeliger is om de gedetineerde in de gevangenis te houden, wat er bijvoorbeeld toe zou leiden dat de moeder in een verpleeghuis wordt geplaatst, of om de rest van de straf kwijt te schelden en hem toe te staan zorg te verlenen", legt professor Zaleśny uit.

Zoals het rapport aangeeft, worden veel gratieverzoeken ingediend door personen die hun straf al hebben uitgezeten, maar nog steeds een strafblad hebben, waardoor ze bepaalde functies of beroepen niet kunnen uitoefenen. In hun geval is gratie bedoeld om hun veroordelingen ongedaan te maken en hen in staat te stellen hun professionele activiteiten sneller te hervatten.

– Aangezien de gevolgen van een bepaalde uitspraak jaren duren en de persoonlijke situatie van de veroordeelde persoon drastisch kan veranderen, is het redelijk dat een presidentiële interventie de gevolgen van een rechterlijke uitspraak kan verzachten, maar alleen als het staatshoofd te goeder trouw handelt om het algemeen belang en het algemeen belang na te streven zoals bedoeld in artikel 1 van de Grondwet, en zich niet laat leiden door politieke motieven of gratie verleent aan mensen die hem na staan of, zoals in de Verenigde Staten, aan zijn donoren – voegt de grondwettelijk jurist toe.

Slechte praktijken hebben de betekenis van de genadedaad verdraaid

Dr. Piotr Starzyński van de Universiteit van Ermland en Mazurië in Olsztyn is het daar niet mee eens. Hij stelt dat deze instelling in een moderne rechtsstaat achterwege zou kunnen blijven. "Vooral omdat er zoveel juridische oplossingen zijn die gericht zijn op het vernietigen van een definitief vonnis, zoals heropening van procedures of cassatie. Dat deze instelling in vrijwel elke Europese staat met de kenmerken van een moderne rechtsstaat bestaat, komt meer voort uit traditie dan uit de noodzaak om grovelijk onrechtvaardige beslissingen te corrigeren. Helaas heeft het stilzwijgen in de Grondwet over de gronden voor de toepassing van deze instelling ertoe geleid dat het gebruik van de gratiebevoegdheid in de loop der jaren vaak een politiek voordeel heeft opgeleverd", legt de advocaat uit.

Hij voegt eraan toe dat de verarming van deze instelling niet alleen in Polen plaatsvindt. "Ja, in ons land heeft de president politici gratie verleend vóór hun definitieve veroordeling. In de Verenigde Staten heeft de president hen gratie verleend voor de toekomst. De vraag of het zinvol is om deze instelling te handhaven, is volkomen terecht, omdat beslissingen van het staatshoofd in de praktijk vaak botsen met een gevoel van sociale rechtvaardigheid."