Het is de hoogste tijd voor collectieve onderhandelingen

Mening van de partner: NSZZ "SOLIDARNOŚĆ"

Na een lange periode van vertraging en een flagrante overschrijding van de deadline voor de implementatie van EU-richtlijn 2022/2041 heeft de Poolse regering eindelijk een wetsvoorstel over collectieve arbeidsovereenkomsten ingediend bij het parlement. Dit wetsvoorstel beoogt onder meer de implementatie van artikel 4 van de richtlijn, dat betrekking heeft op de bevordering van collectieve onderhandelingen. De Sejm heeft het wetsvoorstel op 15 oktober 2025 aangenomen (het is momenteel in behandeling bij de Senaat). Deze ontwikkeling, die op het eerste gezicht technisch lijkt, pakt in feite een belangrijk probleem van de Poolse arbeidsmarkt aan: het ontbreken van effectieve collectieve onderhandelingsmechanismen, die al lange tijd een fundamenteel instrument vormen voor een niet-confrontationele regulering van de relatie tussen arbeid en kapitaal in ontwikkelde democratieën.

Het laagste percentage in de EU

Polen heeft het laagste percentage werknemers dat onder een collectieve arbeidsovereenkomst valt van de hele Europese Unie – volgens gegevens van de OESO ligt dit percentage al onder de 12%, terwijl het EU-gemiddelde boven de 60% ligt. In Spanje, Frankrijk en de Scandinavische landen loopt dit percentage op tot 70-90%. Zelfs in buurland Tsjechië ligt de dekkingsgraad van collectieve arbeidsovereenkomsten rond de 35%.

Het is schokkend dat deze situatie zich voordoet in een land dat zijn democratische vrijheden dankt aan de prestaties van de vakbond Solidariteit, die leidde tot de omverwerping van het communistische regime. Het deprimerende beeld wordt nog eens versterkt door het feit dat overheden, hoewel ze zich vaak beroepen op de erfenis van Solidariteit, geen noodzaak zien om collectieve arbeidsovereenkomsten te sluiten voor honderdduizenden van hun eigen werknemers.

In Poolse debatten komt, wanneer die er zijn, vaak de discussie op: waarom zou je je druk maken over collectieve onderhandelingen als de Arbeidswet al een hoog niveau van individuele rechten garandeert? En inderdaad, verlofrechten, ontslagbescherming en arbeidstijdnormen in Polen verschillen niet significant van de gemiddelde Europese normen. Maar dit is precies de kern van het probleem: het ontbreken van collectieve onderhandelingen, hoewel niet noodzakelijkerwijs een vermindering van individuele normen inhoudt, symboliseert een gebrek aan democratie op de werkvloer en het ontbreken van instrumenten die een flexibele reactie op nieuwe uitdagingen in de werkomgeving mogelijk maken.

Je hoeft niet ver te zoeken naar voorbeelden. Als het mogelijk zou zijn om een sectorbrede cao voor winkelpersoneel te sluiten, die hen het recht op rust en vrije zondagen garandeert, zou er geen parlementair getouwtrek over werktijdbeperkingen in de detailhandel nodig zijn. Dit geldt ook voor de huidige overheidsinitiatieven om de werktijden in het algemeen te verkorten. Pilotinitiatieven die door het Arbeidsfonds worden gefinancierd, zullen niet vervangen wat via collectieve onderhandelingen op sector- of individueel werkplekniveau tot stand zou kunnen komen. Dit zou veel effectiever zijn. Maar het vereist bereidheid en promotie. Niet het ondoordacht beëindigen van bestaande cao's, zelfs niet bij staatsbedrijven. Zoals momenteel gebeurt bij een van de grootste energiebedrijven, Enea, of zoals gebeurde bij de grootste werkgever van Polen, Poczta Polska. Een beetje strategische reflectie zou op zijn plaats zijn. In plaats daarvan zou je de indruk kunnen krijgen dat Poolse beleidsmakers bang zijn voor cao's, of dat ze het belang ervan voor de economie en het sociale leven niet begrijpen.

Het is geen toeval dat de effecten van het ontbreken van collectieve onderhandelingsmechanismen overal in de economie zichtbaar zijn. Dit komt tot uiting in de lonen. Het aandeel van het werknemersinkomen in het bbp in Polen bedroeg in 2024 iets minder dan 42%, vergeleken met het EU-gemiddelde van 48%. Een verschil van slechts enkele procentpunten vertaalt zich in miljarden zloty's die, in plaats van naar werknemers te stromen, in de bedrijfswinsten blijven. Bovendien blijft de kloof tussen arbeidsproductiviteit en lonen bestaan: de arbeidsproductiviteit in Polen nadert ongeveer tweederde van het EU-gemiddelde, terwijl de arbeidskosten en lonen aanzienlijk lager blijven – iets meer dan de helft van het EU-niveau.

Een handig hulpmiddel

Collectieve arbeidsovereenkomsten zijn niet zomaar "een ander instituut voor arbeidsrecht". Ze vormen een instrument voor informatie en overleg dat samenwerkingsgerichte probleemoplossing in bedrijven en sectoren mogelijk maakt. Ze vormen een mechanisme voor het ontwikkelen van democratische werkpraktijken waarin werknemers medeverantwoordelijk zijn voor beslissingen, en niet slechts ontvangers. Ten slotte vormen ze een instrument om werknemers meer zeggenschap te geven en hen de mogelijkheid te geven om mee te beslissen over hun arbeidsvoorwaarden.

Maar bovenal is cao-onderhandelingen een mechanisme om de vruchten van economische groei eerlijk te delen. Zoals Piotr Duda, voorzitter van de vakbond NSZZ "Solidarność", opmerkt: "Het is niet genoeg dat de economie groeit. We moeten ervoor zorgen dat deze groei eerlijk wordt verdeeld, via cao-onderhandelingen, zodat deze de werknemers bereikt, niet alleen de aandeelhouders en directies. Zonder cao-onderhandelingen blijft Polen een tweederangs economie in Europa."

De Wet op de collectieve arbeidsovereenkomsten is er nu niet voor niets gekomen, maar door een grillige ingeving van Poolse politici. Artikel 4 van de EU-richtlijn betreffende een adequaat minimumloon verplicht lidstaten om maatregelen te nemen om ervoor te zorgen dat meer werknemers onder collectieve arbeidsovereenkomsten vallen. Dit was een baanbrekende EU-maatregel, die aantoont dat het versterken van economische banden gepaard moet gaan met een sociale dimensie van integratie.

Niet iedereen was hier blij mee – Denemarken heeft tegen de richtlijn beroep aangetekend bij het Hof van Justitie van de EU, dat deze mogelijk ongeldig verklaart (de uitspraak wordt verwacht op 11 november 2025), wat aantoont dat het Europese project slechts een initiatief voor economische samenwerking is. Ongeacht de uitspraak van het HvJ-EU zullen collectieve onderhandelingen echter een instrument blijven in marktdemocratieën om algemene maatschappelijke doelen te bereiken: het uitbreiden van vrijwillige beroepsactiviteiten, het ondersteunen van levenslang leren, het ontwikkelen van mentoring, effectiever stressmanagement op de werkvloer of, zoals momenteel de trend is, het omgaan met de ontwikkeling van robotica en kunstmatige intelligentie.

Een broodnodige tool

De Poolse economie heeft dit instrument nodig om zich duurzaam te ontwikkelen en bestand te zijn tegen crises. Het ontbreken van collectieve arbeidsovereenkomsten, gezien de agressieve expansie van multinationals in ons land en het gebrek aan echte onderhandelingsmandaten voor werkgeversorganisaties, die vaak uitsluitend zijn gecreëerd om te lobbyen in de industrie, is geen technische kwestie. Het is een ernstige ontwikkelingsbarrière die verhindert dat economische groei zich vertaalt in maatschappelijk welzijn en de kwaliteit van de werkgelegenheid.

De goedkeuring van de wet op de collectieve arbeidsovereenkomsten door de Sejm moet niet alleen worden gezien als een wetgevende maatregel ter implementatie van een EU-richtlijn, maar ook als een kans om de fundamenten van het Poolse ontwikkelingsmodel te herbouwen. De wet mist ambitie, aangezien deze vooral bureaucratische obstakels wegneemt, maar is een eerste stap in de goede richting. Het huidige model, dat voornamelijk gebaseerd is op lage arbeidskosten en eenzijdig top-down management, raakt geleidelijk aan zijn potentieel kwijt. Zonder effectieve mechanismen voor collectieve arbeidsovereenkomsten zal het moeilijk zijn om in Polen een economie op te bouwen die niet alleen macro-economisch groeit, maar zich ook vertaalt in werkgelegenheidsstabiliteit, verbeterde baankwaliteit en een eerlijk aandeel in de groei voor werknemers.

Laten we niet vergeten dat de Poolse arbeidsmarkt voor aanzienlijke uitdagingen staat: demografie, migratie en veranderingen in de aard van het werk. Tot op heden heeft de overheid geen significant succes geboekt bij het aangaan van deze uitdagingen. Daarom is het cruciaal om de deur te openen naar een echte dialoog tussen vakbonden en werkgeversvertegenwoordiging, waar ook de overheid bij betrokken is. Dit kan worden bereikt door middel van degelijke, gunstige wetgeving inzake collectieve onderhandelingen en actieve steun van de overheid. Er liggen onderhandelingen tussen de overheid, werkgevers en vakbonden voor ons om een actieplan te ontwikkelen om het bereik en belang van collectieve onderhandelingen te vergroten. Het alternatief is de voortdurende vernietiging van de arbeidsmarkt. Ik denk niet dat we dat voor de Poolse samenleving willen.