Filosofieën van de moderne tijd: de grote levens van de 'schoenpoetsers van het nageslacht'

"Filosofen (de zogenaamde koningen van de wereld) zijn in werkelijkheid slechts de schoenpoetsers van het nageslacht", stelt Georg Lichtenberg met scherpe scherpzinnigheid in een van zijn aforismen, wellicht denkend aan Jacob Bruckers Historia critica philosophiae, gepubliceerd in zijn geboortejaar 1742, waarin hij de geschiedenis van de filosofie presenteerde als een progressieve bevestiging van de veroveringen van de rede. Deze blijvend succesvolle prosopografie, in tegenstelling tot Hegels colleges over de geschiedenis van de filosofie, stelde dat filosofie altijd, in haar vorm en inhoud, gevormd moet worden "door de persoonlijkheid en het karakter van het individu".

Men zou in de verleiding kunnen komen een Sainte-Beuvisme ante litteram te zien in deze keuze om een gedachte te verklaren door eerst het leven van de auteur te beschouwen. Een beslissing die, indien niet heimelijk of verhuld, verre van verwerpelijk lijkt, laat staan ongebruikelijk, als men de Griekse en Latijnse literaire beschaving in ogenschouw neemt, waar elke biografie een bepaald filosofisch concept bevatte; maar bovenal was ze wetenschappelijk legitiem; sterker nog, prijzenswaardig. Een dergelijke onderzoeksmethode zou het inderdaad mogelijk maken de dubbele schande van steriele eruditie en valse vertrouwdheid te vermijden, en een auteur – zoals Gilles Deleuze zou zeggen – "een beetje van die vreugde, die kracht, dat politieke leven en die liefde terug te geven die hij wist te schenken, te verzinnen." Hoewel niet altijd mogelijk, zou een filosofische biografie, met als doel een bepaald individu als filosoof beter te begrijpen, uiteindelijk "een goede zaak" zijn – zoals James Conant decennia geleden met Angelsaksische beknoptheid stelde, toen hij de relatie tussen filosofie en biografie besprak. Dit wordt nu bevestigd in de bundel "Philosophies of the Modern Age", onder redactie van Giuseppe D'Anna en Gianluca Garelli, onlangs uitgegeven door Einaudi. Dit werk, geschreven door meerdere auteurs, introduceert de geschiedenis van de Europese filosofische moderniteit, beginnend met de inspiratiebronnen die ten grondslag lagen aan de humanistisch-renaissance-oorsprong, en eindigt met een onderzoek naar de speculatieve tendensen die het "Tijdperk van Goethe" bezielden, via een gedetailleerde illustratie van de meest relevante auteurs en concepten, inclusief een presentatie en annotatie van de belangrijkste teksten van elke filosoof. De lezer wordt in zijn studie inderdaad geholpen door de "perspectief-openhartigheid van het commentaar": door een oordeelkundige nivellering, die nooit toegeeft aan de didactische simplificaties van pedagogisch welzijn, waarvan het zich ook distantieert door even nuchtere als essentiële ruimte te creëren voor theoretische reflectie.

Dit zijn de biografische profielen die elk van de drie delen van het werk bezegelen, en die niet alleen in veel opzichten lijken samen te vallen met een recitatie, in het kielzog van een traditie die begint bij Diogenes Laërtius en doorloopt tot Pierre Michon, maar die ons ook, door het werk en de gedachten van een auteur tot leven te wekken, in staat stellen om voor de term 'biografie' een betekenis te vinden die consistent is met de etymologie ervan, en die ervoor zorgt dat het zelf ontdekt wordt als slechts een 'papieren zelf'. Want 'subjectiviteit', als de zetel van de moderne tijd, raakt verstrikt in een reeks van toevallige, onvoorziene gebeurtenissen die haar steeds verder voeren, naar het 'land van mantel en schaduw': gedeconstrueerd, verdeeld, afgeleid, zonder steun, zonder houvast. Een subjectiviteit in afscheid en aankondiging, die de overgang weerspiegelt van de klassieke tijd, die de mens ertoe aanzet zichzelf te leren kennen, naar de moderne tijd, die ten prooi valt aan de verontrustende angst die de mens in zijn eigen ego opwekt.

Meer over deze onderwerpen: