Jazz keert terug naar Afrika om de traditionele klanken op te snuiven

Markten zijn van oudsher ambivalente gebieden. Ze kunnen goederen leveren, in elke betekenis van het woord, of de handel in producten faciliteren die pijn veroorzaken, en zelfs in menselijke koopwaar. Rond de monding van de Senegal in de Atlantische Oceaan, in de stad Saint Louis – tot 1902 de keizerlijke hoofdstad van heel Franstalig West-Afrika – openden markten hun deuren, en van daaruit vertrokken transatlantische reizen met essentiële grondstoffen over zee, evenals met tot slaaf gemaakte mensen. "Met hen kwam arbeid en de kennis van het verbouwen van rijst in de moerassen; en ook muziek", aldus Birame Seck, artistiek directeur van het Saint Louis Jazz Festival , dat zijn 33e editie hield van 28 mei tot 1 juni.

"Ze bevolkten de velden, de plantages, en toen verschenen de geluiden die hen in ballingschap vergezelden", vervolgt Seck. Met de percussie en zang die hen hielpen die dagen van onwaardig werk te doorstaan, ontkiemden de zaden van jazz , een muziek die van oorsprong Noord-Amerikaans was, maar hybride en zeer inclusief. Vanaf de Afrikaanse kust ondervonden de makers van traditionele ritmes op hun beurt de invloed van een veelheid aan culturen die handel dreven op het continent. "We leefden met de Engelsen, de Fransen, de Arabieren... En toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, waren er allianties en confrontaties in de muziek, en leerden we over andere instrumenten die met de legers arriveerden", legt de programmeur uit. Die melodieën, gespeeld met Europese blaas- en koperinstrumenten, kwamen in West-Afrika "dit bastion van traditionele instrumenten tegen dat we vandaag de dag vinden in jazzgroepen , zoals de balafoon, de kora of de djembé", in de woorden van Seck. Muziek evolueert, en daarmee wordt een verhaal van culturele circulatie verteld.

Jazz is een muziekstijl die hier haar wortels heeft en wij willen deze muziek opnieuw laten doordringen met de klanken van de regio.

Birame Seck, artistiek directeur van het festival

"Wij geloven dat jazz een muzieksoort is die hier zijn wortels heeft, en wat wij voorstellen is dat die opnieuw wordt geïnfuseerd met de klanken van de regio. Jazz is de afwezigheid van barrières, of die nu nationaal, sociaal of etnisch zijn", aldus de programmeur van het festival, dat door de geschiedenis heen topmuzikanten zoals Herbie Hancock, Stanley Clarke, Joe Zawinul en Marcus Miller heeft uitgenodigd. In de meest recente editie, ondanks de financiële uitdagingen waarmee de organiserende vereniging te maken heeft, waren de volgende artiesten te gast: de Spaanse muzikant Marco Mezquida, de Italiaanse muzikant Rosa Brunello, de Portugese muzikant Salvador Sobral – omringd door de Senegalese familie van zijn vrouw – de Franse classici Sixun en de lokale favoriet Alune Wade , die zijn nieuwste album, New African Orleans, presenteerde.

In de koloniale straten van Saint Louis spreken toegewijde jazzfans over een muziek die draait om vraag en antwoord, alsof het het ritme is van een gesprek dat misschien achter tralies aan de oevers van een rivier begon, zich voortzette in het ruim van een schip en uitgroeide tot kunst en overleving op een rijst- of katoenplantage. De vraag die vandaag de dag in de lucht hangt, is of jazz eindelijk als een hausse terugkeert naar Afrika.

Voor historicus Papis Samba is jazz "niet het domein van één continent of cultuur. Het is belangrijk om te onthouden dat het niet alleen gaat om klaagzang en geklaag, maar ook om bevrijding en hoop", legt Samba uit, die deelnam aan een paneldiscussie na de vertoning van een documentaire over de ontdekkingstochten van bassiste Alune Wade in Louisiana. Volgens hem is het "vergelijkbaar met Beethovens Negende Symfonie, een hymne aan menselijke broederschap en vreugde." In het geval van de eerste zwarte jazzmuzikanten , zegt Samba, "ontwikkelden ze een gevoel van nationale trots, en dat is begrijpelijk, gezien de context waarin ze leefden. Hun creatie kan daarom worden beschouwd als een 20e-eeuws humanisme."

Voor muzikant Alune Wade "waren Saint-Louis, Dakar, Gorée en Rufisque de eerste jazzbands in dit land, dankzij de platen die op de militaire bases arriveerden, en hetzelfde gebeurde in New Orleans na de Burgeroorlog." Volgens hem moest aan dit ruwe materiaal "Europese klassieke muziek" worden toegevoegd, want je zou kunnen zeggen dat Tsjaikovski en Stravinsky ook jazzmuzikanten waren. Vervolgens werd alles gemengd met " blues , boogiewoogie en Afrikaanse ritmes."

Wade zegt dat hij zich realiseerde dat jazz meer is dan alleen muziek toen hij New Orleans bezocht: "Ik denk dat het een concept is, een beweging en vooral een bewijs van de geschiedenis, een van de mooiste dingen die de mensheid de afgelopen eeuwen heeft gecreëerd."

Een driehoekige route

In Louisiana begon de muzikant aan een nieuwe reis door een Afro-Creoolse cultuur die was opgebouwd door alle daar vertegenwoordigde Afrikaanse volkeren, en die het verhaal vertelt van "de driehoeksverhouding tussen Afrika, Amerika en Europa, die vier eeuwen omspant". Van daaruit ontwikkelde hij de overtuiging dat jazz niet alleen geluid is, maar ook spiritualiteit en zelfs traditionele gerechten.

De bassist, die zegt geboren te zijn met het voorrecht een vader te hebben die muzikant en een hoge ambtenaar was, en wiens familie zijn zoon in Europa liet studeren, pleit ervoor om deze stijl toegankelijk te maken voor kinderen uit andere buurten. Hij vindt zelfs dat hij de redenen voor jazz in het Wolof (de moedertaal van het land) moet verwoorden. Hij wil jonge traditionele balafoonspelers erbij betrekken en hun perspectieven raadplegen. Hij wil eropuit trekken en mensen op straat ontmoeten en hen uitnodigen om hun kennis te gebruiken om deze kunstvorm te begrijpen, "omdat jazz een manier is om de maatschappij te weerspiegelen."

Het is belangrijk om te onthouden dat jazz niet alleen over klagen en treuren gaat, maar ook over bevrijding en hoop.

Papis Samba, historicus

"In Senegal hebben we decennialang het geluk gehad een tamelijk eclectische cultuur te hebben, zowel ritueel als cultureel", merkt hij op. Dit religieuze en muzikale eclecticisme vormt de basis van een netwerk dat zich uitstrekt tot in de moerassen van het zuiden van de Verenigde Staten. Voor Wade "zal de jazz van de toekomst er een zijn die de levensverhalen vertelt van de muzikanten die hem spelen, net zoals ik de muziek van mijn tijd interpreteer en mijn steentje bijdraag aan het bouwwerk." In zijn nieuwste werk is er ook een eerbetoon aan andere componisten, zoals Fela Kuti en Manu Dibango. "Ik denk dat het aan ons, Afrikaanse muzikanten, is om Afrikaanse klassiekers te coveren, net zoals Amerikaanse muzikanten dat doen. We hebben nog veel te ontdekken", besluit hij.

Onder de stemmen die op het Afrikaanse continent nog niet voldoende zijn herinterpreteerd, valt die van Aminata Fall (Saint Louis, 1930-2002) op. Ze wordt op zichzelf vereerd, maar is bij het grote publiek nauwelijks bekend. Om haar status te vieren, herinnerde bassist Maah Keita haar tijdens een paneldiscussie over de mondelinge overdracht van de muziekstijl als iemand die echt begreep dat " jazz iets is dat alle muzikanten in zich dragen, en vrouwen in het bijzonder, omdat wij degenen zijn die boodschappen overbrengen via mondelinge expressie."

Als albino-muzikant en model die zich inzet voor begrip van albinisme in Afrika, pleit ze ervoor om jazz zichtbaar te maken, net zoals jazz het bekend wil maken bij mensen met kenmerken die afwijken van de meerderheid. "Het gaat verder dan wat er voor entertainment of ontspanning wordt gedaan, en is gericht op mensen die subtiliteiten, ritmische indelingen of de instrumentatie kunnen waarderen, en daarvoor moet het publiek georiënteerd zijn", zegt ze.

Antropoloog Helen Regis gelooft dat deze "muziek, geboren uit het fenomeen van creolisering (of hybridisering) dat voortkomt uit onvoorspelbaar en onverwacht contact", een "geluid van eeuwen en de botsing van oceanen" is. Volgens haar "kan er geen universaliteit in jazz zijn, alleen verschillen; en dat is wat het zijn dimensie geeft, de relatie met het andere, met het anders-zijn. In jazz wacht een woord op een ander woord." Het antwoord vereist een terugkeer naar Afrika.