Hoe ruikt de hel? AI creëert geuren die de Europese geschiedenis en cultuur hebben gevormd.

Hoe denk je dat de hel ruikt? De Britse onderzoeker William Tullett heeft die stank getrouw nagebootst, of in ieder geval zoals onze voorouders zich die voorstelden. Dankzij een door de EU gefinancierd onderzoeksinitiatief, uitgevoerd tussen 2021 en 2023, hoefde Tullett geen jaren te zoeken in archieven door heel Europa. In plaats daarvan kon hij deze informatie raadplegen via ODEUROPA Smell Explorer , een unieke en intuïtieve database met historische geuren die meer dan 2,4 miljoen gevallen of specifieke vermeldingen van verschillende geuren bevat.

"De hel en de symboliek ervan spelen een zeer belangrijke rol in de Europese en christelijke cultuur", zegt Dr. Tullett, expert in reukgeschiedenis en hoofddocent aan de Universiteit van York (VK). Om deze specifieke geur te reconstrueren, verzamelde hij belangrijke verwijzingen naar preken uit de 16e en 17e eeuw, variërend van de verwachte geur van zwavel tot meer suggestieve beschrijvingen, zoals "een miljoen dode honden".

Deze helse geur was slechts één van de tientallen historische geuren die werden gepresenteerd in het Europese Paviljoen op de Wereldtentoonstelling van 2025 in Osaka, Japan. Andere geuren die werden gepresenteerd, waren onder andere wierook, mirre en de Amsterdamse grachten, elk met zijn eigen emotionele, culturele en historische connotaties. Ze werden allemaal gerecreëerd door het onderzoeksteam van ODEUROPA.

Professor Inger Leemans , cultuurhistoricus aan de Vrije Universiteit Amsterdam en coördinator van het onderzoeksteam, merkt op dat de Wereldtentoonstelling een sprekend voorbeeld was van hoe subjectief en relatief geuren zijn in een historische context. Volgens Leemans vonden sommige Europeanen de geur van de hel vreemd genoeg aantrekkelijk, omdat de rokerige geur hen deed denken aan gebraden vlees, terwijl Japanse bezoekers aan Osaka hem "absoluut weerzinwekkend" vonden.

Het behoud van het olfactorische erfgoed

Olfactorisch erfgoed, dat wil zeggen de verzameling geuren met culturele of sociale waarde, blijft onderbelicht en moeilijk te documenteren. Hoewel onderzoek naar geur als cultureel fenomeen al enige tijd steeds meer aandacht krijgt, is het werk over verschillende disciplines verdeeld.

"Dit project heeft ons in staat gesteld om kennis over geuren uit verschillende vakgebieden, waaronder geschiedenis, kunstgeschiedenis, scheikunde en erfgoedwetenschap, samen te brengen", aldus Leemans, verwijzend naar het werk van onderzoekers uit Duitsland, Slovenië, Frankrijk, Italië, Nederland en het Verenigd Koninkrijk, dat veel verder ging dan het nabootsen van de zwavelgeur van de hel. Het ODEUROPA-team heeft een toolkit voor olfactorisch erfgoed ontwikkeld met een lijst van olfactorische praktijken, geuren en "aromatische plaatsen".

Het doel is om erfgoedonderzoekers en beleidsmakers te helpen bij het herkennen en beschermen van belangrijke geuren en reuklandschappen: geuren of aroma's die kenmerkend zijn voor een bepaalde plaats, omgeving of tijd.

Vanuit een praktisch perspectief, merkt Tullett op, kan geur een krachtig hulpmiddel zijn om mensen te helpen zich te verbinden met de geschiedenis. Musea en historische locaties zouden geuren kunnen gebruiken om tentoonstellingen meeslepender en gedenkwaardiger te maken. "Geur stelt ons in staat een tastbaardere, authentiekere en reëlere relatie met het verleden aan te gaan", merkt hij op.

Musea en historische locaties besteden al aandacht aan dit onderwerp, en tentoonstellingsconservatoren gebruiken geur steeds vaker als middel om hun bezoekers te boeien. Zo hielp het team van ODEUROPA bij het creëren van een geurrondleiding door het Ulm Museum (Duitsland), een ruimte gewijd aan kunst, archeologie en stads- en cultuurgeschiedenis.

Ze ontwikkelden ook een zelfgeleide stadswandeling door Amsterdam , met ruik- en kraskaarten en een toolkit voor het vertellen van verhalen met geuren , die praktische richtlijnen biedt voor het werken met geuren in musea en op historische locaties.

Om historische inzichten en ‘verhalen die door geur worden ervaren’ te achterhalen uit zo’n 43.000 afbeeldingen en ongeveer 167.000 historische teksten in zes talen, trainden de onderzoekers modellen met kunstmatige intelligentie (AI) om verwijzingen naar geuren en aroma’s te vinden in teksten en afbeeldingen uit de 16e tot en met het begin van de 20e eeuw.

Voortbouwend op dit fundament creëerden ze kennisgrafieken – gestructureerde netwerken van onderling verbonden informatie die data koppelen en contextualiseren. Deze geavanceerde toepassing van AI ondersteunt de groeiende ambitie van de EU om cultureel erfgoed relevanter en toegankelijker te maken, onder meer via Europeana , het Europese platform voor gedigitaliseerde culturele content.

Inspiratie komt uit Japan

Zelfs vóór de Wereldtentoonstelling wisselden onderzoekers van ODEUROPA al ideeën uit met hun Japanse collega's en putten ze inspiratie uit het baanbrekende werk van dat land op het gebied van geurbehoud. "Japan is een inspiratiebron geweest voor de opvatting van geur als erfgoed", aldus Leemans.

In 2001 stelde het Japanse Ministerie van Milieu een lijst samen van de 100 meest opmerkelijke geurlandschappen van het land, van de zeemist die de Kushiro-regio in koele zomers omhult tot de witte perziken van de Kibi-heuvels of de geur van Koreaanse gerechten in de wijk Tsuruhashi in Osaka.

Dit alles stimuleerde het ODEUROPA-team om breder na te denken over reuklandschappen en hoe ze identiteit, ruimte en herinnering overbrengen. "Reuklandschappen zijn belangrijke ruimtes die beschermd moeten worden en een bijzondere waarde hebben", aldus Leemans.

Geur nam ooit een veel belangrijkere plaats in in de Japanse cultuur, aldus Maki Ueda , een baanbrekende Japanse reukkunstenaar wiens werk ook als inspiratie diende voor het Europese team. Zoals Ueda uitlegt, waren geuren tijdens de Heian-periode, meer dan duizend jaar geleden, niet alleen geuren, maar ook een sociale code voor communicatie en informatie. "Tegenwoordig is deze delicatesse en gevoeligheid voor geuren verloren gegaan."

Ueda benadrukt dat het contact met reukkunst een betekenisvolle ervaring is met educatieve waarde: "Mensen beseffen dat ze zijn vergeten hoe krachtig de reukzin kan zijn."

Maak contact met de vergeten zintuig

Leemans is het ermee eens dat reuk een onterecht over het hoofd gezien zintuig is, maar gelooft dat het weer relevant zou kunnen worden. "De meeste mensen beschikken over een schat aan reukkennis die ze normaal gesproken niet veel gebruiken. Ze kunnen het misschien niet onder woorden brengen, maar als we ze een handje helpen, zouden ze al die kennis kunnen begrijpen", merkt hij op.

Om deze olfactorische dialoog levend te houden, liet Leemans zijn AI-avatar in Osaka achter. De digitale versie zal gedurende de rest van de Wereldtentoonstelling het onderzoek van ODEUROPA blijven presenteren en vragen van bezoekers beantwoorden.

Zijn team besprak ook toekomstige samenwerkingen met Japanse partners die interessant werk doen op het gebied van het verzamelen, documenteren en presenteren van geuren. "Er zijn talloze manieren waarop we samen verder kunnen komen en van elkaar kunnen leren", zegt Leemans.

Het in dit artikel beschreven onderzoek werd gefinancierd door het Horizon-programma van de EU. De standpunten van de geïnterviewden komen niet noodzakelijkerwijs overeen met die van de Europese Commissie.

Artikel oorspronkelijk gepubliceerd in Horizon , het tijdschrift voor onderzoek en innovatie van de Europese Unie.