Zo krijgt men toegang tot overheidsbanen in Europa: van de openbare scholen in Italië tot de Duitse variant

Vorige week stelde de regering een radicale wijziging voor in de toegang tot hoge ambtenaren, met name de meest verantwoordelijke en best betaalde functies. Het ministerie van Openbare Diensten stelt met name een wijziging voor in de instroommogelijkheden voor de categorieën A1 en A2, waaronder officieren van justitie, diplomatiek personeel, museumconservatoren, geografisch ingenieurs, belastinginspecteurs, enzovoort.

De aanpak van de overheid is als volgt : in plaats van traditionele examens zouden studenten eerst aan instellingen en scholen voor openbaar bestuur worden toegelaten tot deze functies, waar ze een specifieke tweejarige masteropleiding zouden afronden. Om toegang te krijgen tot deze masteropleiding zou er een toelatingsexamen zijn, waarvoor slechts een fractie van de kandidaten zou slagen. Degenen met de hoogste cijfers zouden deze studie twee jaar lang afronden en aan het einde een ander examen afleggen, dat zou bepalen wie de functies in de overheidsdienst krijgt.

Dit voorstel heeft kritiek gekregen van hoge ambtenaren. Fedeca, de vereniging van elitekorpsen van de staat, is van mening dat het idee van de regering "geen gelijkheid garandeert, duurder is en minder transparant" dan het huidige systeem.

Dit model, dat momenteel in Spanje wordt toegepast, is vergelijkbaar met dat van andere Europese landen, en het model dat de ambtenarij voorstelt, vertoont ook overeenkomsten met dat in de buurlanden. Hieronder bespreken we hoe u in een aantal van deze landen toegang krijgt tot de ambtenarij.

Europese Unie en België: minstens twee officiële talen

Meer dan 60.000 mensen uit de 27 EU-lidstaten werken binnen het conglomeraat van Europese instellingen. Hoewel er verschillende categorieën zijn – van vast personeel (ambtenaren) tot contractueel personeel voor specifieke taken en tijdelijk personeel met contracten tot zes jaar – moeten alle kandidaten aan een aantal basisvereisten voldoen: bovenal moeten ze "gepassioneerd" zijn over het project van de Europese Unie en geloven in de waarden ervan (hoewel geld en veiligheid belangrijke stimulansen zijn). Ze moeten ook "minstens" twee van de 24 officiële EU-talen spreken. Om EU-ambtenaar te worden, die op zijn beurt drie categorieën kent (administrateurs, assistenten en secretaresses, of administratief personeel), moeten kandidaten een vergelijkend examen afleggen dat wordt gereguleerd door het Europees Bureau voor Personeelsselectie (EPSO).

Zodra ze geslaagd zijn voor de examens, die variëren van tests voor redeneervermogen tot een zeer specifieke "EU-kennistest", worden de geselecteerde kandidaten toegevoegd aan een vacaturebank, officieel een reservelijst genoemd, van waaruit ze kunnen solliciteren naar diverse functies. De salarissen variëren sterk afhankelijk van de categorie, verdiensten en anciënniteit, van een basissalaris van € 3.000 tot € 5.000 bruto per maand tot meer dan € 20.000 op de hoogste niveaus, zoals algemeen directeur.

Om ambtenaar te worden in België, moet u slagen voor een selectieprocedure die georganiseerd is op basis van de functies die toegankelijk zijn op basis van het opleidingsniveau van de kandidaat. Het gemiddelde salaris van een Belgische ambtenaar ligt tussen de € 2.500 en € 4.000 bruto per maand, met verhogingen op basis van anciënniteit en indexering.

Italië: naar de Nationale School voor Administratie om manager te worden

In Italië is de toegang tot overheidsbanen geregeld in artikel 97 van de Grondwet. Daarin is vastgelegd dat niet-leidinggevend personeel moet worden geselecteerd via vergelijkende examens, en dat leidinggevend personeel moet worden geselecteerd via vergelijkende examens en cursussen die worden aangeboden door de Nationale School voor Administratie, waarbij verschillende kwalificatie- en anciënniteitsvereisten gelden.

Momenteel telt Italië iets meer dan drieënhalf miljoen ambtenaren. Hiervan worden er ongeveer 6.000 beschouwd als hoge ambtenaren, waarvan 400 op het hoogste niveau. Zij bekleden functies aan de top van ministeries, de Belastingdienst, de Sociale Zekerheid, de Civiele Bescherming, het Italiaanse Geneesmiddelenbureau en regeringsdelegaties. Dit zijn hoge ambtenaren met strategische en coördinerende verantwoordelijkheden voor een groot aantal personele en financiële middelen.

Naast rechtstreeks benoemde functies zoals rechters bij het Hooggerechtshof, vertegenwoordigers van de overheid of directeuren van onafhankelijke instanties zoals het Bureau voor Corruptiebestrijding, moeten alle andere hoge ambtenaren een eenjarige opleiding aan de National School of Administration volgen, gecombineerd met vier maanden stage bij verschillende overheidsinstanties. Om in aanmerking te komen voor deze opleidingsperiode, moeten ze eerst een vergelijkend examen afleggen.

Talrijke waarnemers hebben erop gewezen dat deze cursussen te theoretisch zijn en de daadwerkelijke leiderschapsvaardigheden, besluitvorming onder druk of het aansturen van complexe teams van kandidaten onvoldoende beoordelen. De kosten van dit systeem en de ongelijkheid behoren ook tot de meest bekritiseerde punten, aangezien interne medewerkers hun salaris tijdens de cursus behouden, terwijl externe kandidaten een vergoeding van € 5.000 moeten betalen om deel te nemen, naast hun levensonderhoud tijdens de cursus. Bovendien moeten de besturen die hun medewerkers naar de training sturen, de kosten van de dienstreis betalen en overeenkomsten met de school sluiten, een voorwaarde die wordt gezien als een belemmering voor gelijke kansen.

Hoewel het systeem gebaseerd is op een openbare competitie, zijn er veel klachten over handmatig geselecteerde benoemingen of interne lekken die kandidaten bevoordelen die politieke steun genieten of connecties hebben binnen de school of ministeries.

Frankrijk: Toegang tot een elitaire school via competitieve examens en hoge posities

In Frankrijk zijn er 5,7 miljoen ambtenaren, goed voor ongeveer 20% van de totale werkgelegenheid, volgens het laatste rapport van het Franse Ministerie van Ambtenarenzaken, gepubliceerd in 2024. Dit zijn 61.900 meer mensen dan in 2022, een stijging die gerechtvaardigd wordt door de toename van het aantal aanwervingen in ziekenhuizen. Volgens het Franse Nationaal Instituut voor de Statistiek (Insee) is de werkgelegenheid in de publieke sector sinds 1997 met 23% gegroeid, negen procentpunten sneller dan de bevolkingsgroei (14%), terwijl het aantal werknemers in de private sector met 18% is toegenomen. Van het totale aantal ambtenaren werkt 45% bij de overheid, 34% bij regionale agentschappen en 21% in de openbare gezondheidszorg.

Toegang is mogelijk via competitieve examens. Veel hoge overheidsfunctionarissen worden opgeleid aan het Institut National des Serviçes de l'Abbaye, de voormalige ENA, de eliteschool waar veel Franse presidenten en ministers hun opleiding hebben gevolgd. Er worden ook externe contracten gesloten, met name in het onderwijs, wanneer niet alle vacatures kunnen worden ingevuld. Het systeem is onderverdeeld in drie categorieën: A, B en C, gebaseerd op academische kwalificaties.

Om voor een functie in aanmerking te komen, moet u de Franse of Europese nationaliteit hebben. In het eerste geval is dit essentieel voor belangrijke sectoren (Justitie, Binnenlandse Zaken, Defensie of Buitenlandse Zaken).

Verenigd Koninkrijk: Geen baanzekerheid voor Spaanse ambtenaren

Liefhebbers van Britse politiek en humor zullen zich de televisieserie Yes Minister uit de jaren 80 herinneren. De Permanent Secretary van het ministerie, Sir Humphrey Appleby, is een sluw en sluw personage dat de politicus naar believen manipuleert. Hij is het toonbeeld van de zogenaamde ambtenaar , de figuur van de administratieve medewerker die politiek onpartijdig moet zijn, aangesteld door de Britse Home Civil Service, wiens taak het is om ondersteuning te bieden – juridisch, bureaucratisch of analytisch – aan de verschillende ministeries, departementen of overheidsinstanties.

In tegenstelling tot de Spaanse term "ambtenaar" of "overheidsmedewerker", heeft de Britse ambtenaar een veel duidelijker omschreven rol dan andere werknemers in de publieke sector, zoals politieagenten, leraren, artsen, verpleegkundigen of leden van de strijdkrachten, die niet onder die naam bekendstaan. Volgens gegevens van het Office for National Statistics (Bureau voor de Nationale Statistiek) zijn er momenteel in totaal 516.455 ambtenaren in het Verenigd Koninkrijk. Het Ministerie van Justitie, waaronder het Gevangeniswezen, en het Ministerie van Werk en Pensioenen zijn samen goed voor bijna 30% van dit aantal.

Er zijn verschillende manieren om dit carrièrepad te betreden. De meest voorkomende is het Civil Service Fast Track Apprenticeship-programma: een tweejarig opleidingsprogramma dat openstaat voor middelbare scholieren. Het Civil Service Fast Stream -programma biedt een vierjarige opleiding voor universitair afgestudeerden die streven naar de hoogste functies binnen de overheid.

Net als elke andere ambtelijke organisatiestructuur kent de Britse ambtenarij hiërarchische niveaus die gedurende iemands carrière kunnen worden bevorderd. Administratief Assistent, Uitvoerend Ambtenaar, Senior Uitvoerend Ambtenaar, Graad 6, Graad 7, of Senior Ambtenaar. Tot deze laatste behoren de functies van Directeur, Directeur-Generaal of Permanent Secretaris, zoals Sir Humphrey, het personage in de serie. Op deze niveaus is hun rol cruciaal in politieke beslissingen en ze wisselen van regering naar regering, met verschillende politieke voorkeuren, die ze overnemen van de nieuwe minister.

Volgens de huidige wetgeving hoeven alleen voormalige ministers, voormalige staatssecretarissen of hoge ambtenaren (ambtenaren op het niveau van een permanent secretaris) de publieke toezichthouder te informeren over hun overstap naar de private sector, gezien mogelijke onverenigbaarheden gedurende de eerste twee jaar van de overgang. Honderden ambtenaren die betrokken zijn geweest bij aanbestedingen of aanbestedingstaken voor diensten, kunnen echter van baan veranderen via een slecht gecontroleerde draaideur. Jaarlijks vinden er ongeveer 300 van dergelijke overstappen naar de private sector plaats.

Ambtenaren genieten niet de baanzekerheid die ambtenaren in Spanje wel genieten. Hun contracten zijn vergelijkbaar met die in de private sector: vast, tijdelijk, deeltijds of tijdelijk. De overheid die hen kan ontslaan is breder, maar het is ook waar dat hun specialisatie hen in veel gevallen onmisbaar maakt voor elke nieuw benoemde minister. Toen de huidige premier, Keir Starmer, nog in de oppositie zat, maar er steeds meer van overtuigd raakte dat hij de nieuwe huurder van Downing Street kon worden, nam hij Sue Gray aan, voorheen de tweede permanente secretaris in het kabinet (toen onder conservatieve controle), als zijn stafchef. De benoeming veroorzaakte een kort schandaal vanwege de vermeende politieke onpartijdigheid die van ambtenaren werd geëist. Maar Starmer had dringend de ervaring en kennis nodig van een hoge ambtenaar als Gray, die in staat was om vanaf dag één een nieuwe regering te organiseren om verrassingen en fouten van een nieuwkomer te voorkomen.

Duitsland: evenveel toegangspunten als administraties

In lijn met het federalisme kent Duitsland geen enkel, gecentraliseerd systeem voor de opleiding van hoge ambtenaren. In elk ministerie en op elk overheidsniveau, zowel federaal als deelstaat, variëren de opleidings- en wervingstrajecten.

In een artikel waarin de twee landen werden vergeleken, herinnerde Cornelia Woll, de huidige voorzitter van de Hertie-school, eraan dat de autoriteiten in de door Frankrijk bezette zone van het verslagen Duitsland na de Tweede Wereldoorlog de Universiteit voor Bestuurswetenschappen in Speyer hadden opgericht. De inspiratie van de Franse Nationale School voor Bestuurskunde (ENA), die kort daarvoor was opgericht, was duidelijk merkbaar.

Maar hoewel Speyer, of andere instellingen zoals de Hogeschool voor Openbaar Bestuur van de Federatie in Brühl, enige gelijkenis vertonen met de ENA, bevinden ze zich niet op dezelfde locatie en vervullen ze niet dezelfde functie. Om een hoge Duitse ambtenaar te worden, zijn er vele mogelijkheden. Deze omvatten een gewone universitaire studie. Volgens de officiële website van het Ministerie van Binnenlandse Zaken is een masterdiploma of een vergelijkbaar diploma vereist, hoewel "het ook zeer voordelig is om je studie af te ronden met een doctoraat". Een doctoraat in dit land verleent een bepaalde sociale status en is zeer gebruikelijk in de hogere regionen van de publieke en private sector.

In Duitsland, een land met 83 miljoen inwoners, zijn er ongeveer 5,3 miljoen ambtenaren in de Bondsrepubliek, de deelstaten ( Länder) , gemeenten en socialezekerheidsinstanties. Hiervan is 33,5% ambtenaar of rechter, 63,4% is ambtenaar en 3,2% beroepsmilitair.

Met verslaggeving door Silvia Ayuso (Europese Commissie en België), Lorena Pacho (Italië), Raquel Villaécija (Frankrijk), Rafa de Miguel (Verenigd Koninkrijk), Marc Bassets (Duitsland) en Emilio Sánchez Hidalgo (Spanje).