Kijk nog eens naar de lucht

Naar de hemel staren, een dagelijks gebaar dat al millennia bestaat en duizenden vragen oproept. Sommige antwoorden zijn tegenwoordig te vinden in Marseille, in het Musée des Civilisations européens Mediterranees (MUCEM), in de tentoonstelling Lire le Ciel (Lire de Hemel), zorgvuldig samengesteld door Juliette Bessette en Enguerrand Lascols, die zich richt op de astrale beelden in de mediterrane wereld.
De locatie maakt de taak eenvoudiger. Het voormalige fort van de Orde van Malta domineert de haven met de allure van een kustverdedigingsgebouw. Eeuwenlange conflicten tussen rijken en landen verplaatsten zich van land naar zee. Een lange geschiedenis, zoals Fernand Braudel zou zeggen, van galeien en zeeslagen.
Maar vandaag zijn de hoofdpersonen niet het land of de zee, maar de lucht. Je verdiepen in de zes secties van de Mucem-tentoonstelling is een overgangsrite om culturen van dromen en meervoudige emoties te begrijpen die de Middellandse Zee doorkruisen, van de Iraanse hooglanden tot de Atlantische kusten, van de oudheid tot nu. Een lange reis dus.
/Sinds het begin van de geschreven geschiedenis is de hemel een belangrijk observatieobject geweest, wat aanleiding heeft gegeven tot de studie van de kosmos, oftewel de kosmologie.Vanaf het begin van de geschreven geschiedenis, met Sumer en de Chaldeeuwse stadstaten zoals Ur, was de hemel een bevoorrecht object van observatie, wat aanleiding gaf tot de studie van de kosmos – oftewel kosmologie. De wijzen die het firmament observeerden, waren magiërs met een diepgaande kennis van de werking van de sterren, en ze kwamen tot de overtuiging dat ze de mens beïnvloeden.
Zo ontstond de astrologie, waarmee ze interpreteerden wat ze vanuit hun ziggurats zagen om de toekomst te voorspellen. Een van hun observaties werd populair in het Westen toen algemeen werd aangenomen dat drie van deze Wijzen, die de Drie Wijzen vertegenwoordigden, een ster "in het Oosten" observeerden en naar een stad in Judea reisden om een kind te aanbidden. Dit evangelieverhaal maakt deel uit van een historische gebeurtenis: de observatie van de kosmos en de interpretatie van de sterren verplaatsten zich naar het Westen om een beslissende rol te spelen in de klassieke Griekse en Hellenistische beschaving.

Federico Zuccaro: 'Waterman, Steenbok en Vissen', 1606
© Grand Palais RmnIn het Mucem volgen we dit proces aan de hand van sleutelfiguren zoals de filosofen Favorinus van Arles en Sextus Empiricus. Zij onderschrijven de bewering van Florian Audoureau in een artikel in de prachtige catalogus die ter gelegenheid daarvan is uitgegeven: "Klassieke kosmologie is een spel om de plaats van de mens in de wereld te bevragen."
Sta eens even stil bij het fresco van Apollo Cosmocrator uit Pompeii of bij de zilveren, oorspronkelijk uit Turkije afkomstige hemelglobe die Aby Warbur inspireerde tot zijn Atlas Mnemosyne , en we komen tot de juiste conclusie dat de sterren de spiegel zijn van onze illusies.
De wijzen die het firmament observeerden, waren magiërs met een diepgaande kennis van de werking van de sterren, en ze kwamen tot de overtuiging dat ze de mens beïnvloeden. Zo ontstond de astrologie.De kosmologische en astrologische erfenis van de Oudheid zou niet bij ons bekend zijn geweest zonder de studies die in het Midden-Oosten en Centraal-Azië zijn ontwikkeld door de vooraanstaande Abd-al Rahman al-Sufî, een Iraniër uit het midden van de 10e eeuw. Deze studies gaan terug tot het Boek van de Sterren van Alfonso X de Wijze, tot aan de creatie van kostbare en nauwkeurige objecten zoals de globe van Ibn Sa'id al-Sahli, die in het midden van de 11e eeuw actief was in de Taifas van Valencia en Toledo.
Onder deze wetenschappers viel al snel de figuur van de falakî, de astronoom, op, een wijs man die prinsen kon begeleiden bij astrologische interpretaties als een vorm van waarzeggerij. De Verhandeling over Geboorten van de Perzische astroloog Abû Ma'shâr (Albumasar) toont niet alleen het belang dat astronomen in de Arabisch-islamitische wereld hechten, maar ook de sterke acculturatiebanden met de steppewereld en de Chinese wereld. Een blik op de tentoongestelde pagina's (sommige virtueel) in het Mucem laat zien dat cultuur een gebied is geweest, is en moet zijn dat openstaat voor de meest uiteenlopende invloeden.

Johannes Vermeer: 'De Astronoom of de Astroloog', 1668
© Grand Palais RmnDe noodzaak om naar de hemel te kijken om deze te begrijpen, werd beïnvloed door de wetenschappelijke revolutie van de Renaissance, met Copernicus en Galileo, en de vele anonieme astronomen die het heelal vanuit hun studeerkamer observeerden, zoals we zien in Johannes Vermeers schilderij De Astronoom. De revolutie van het kosmologische paradigma, om de term van Thomas Kuhn te gebruiken, vond plaats in dezelfde tijd dat de populaire cultuur haar benadering van de wereld van de sterren nieuw leven inblies.
In dit aspect van de traditionele kennis vallen de kalenders van de herders op. Ze vormen een prachtig beeld van een herder die als een waterwichelaar naar water zoekt. Daarmee erkennen ze dat wat onze ogen elke dag direct zien, ook een manier is om de hemel te zien: de zon 'komt' elke ochtend op en 'gaat onder' elke avond.
De behoefte om naar de hemel te kijken om deze te begrijpen, werd beïnvloed door de wetenschappelijke revolutie van de Renaissance met Copernicus en Galileo.Diezelfde gedachte is ook terug te vinden in het schilderij van Camille Corot uit het Augustijnenmuseum in Toulouse. Het schilderij toont een figuur die tegen een boom leunt en de dag vaarwel zegt. Het is een bewijs van de invloed die de sterren op het dagelijks leven hebben en die vandaag de dag meer dan ooit merkbaar is.
Kijk maar eens naar het grote aantal mensen dat zich wijdt aan astrologisch lezen, het grote aantal mensen dat meteorenregens volgt en de duizenden mensen die naar plekken reizen waar ze een totale zonsverduistering kunnen zien.
Wat het erfgoed was van de ateliers van goochelaars als Michel Nostradamus, Mathieu Langsberg, Belline of Camille Flammarion, werd publiek domein dankzij de film toen Georges Méliès in 1907 met zijn bijtende stijl het moment filmde waarop drie vooraanstaande astronomen uit Marseille in Guelma, een stad in Algerije, de beroemde zonsverduistering van 30 augustus 1905 observeerden.

Venetië 45° 25' 51'' N 2021-10-08 LST 22:18', uit de serie 'Blacked-out Cities', 2021
Thierry CohenDe belangstelling voor totale eclipsen was zo groot dat ze een vast onderdeel werden van publicaties, waaronder strips zoals het beroemde Kuifje in de Zonnetempel. En dat brengt ons bij de grote vraag: welke plaats neemt de hemel in in de hedendaagse maatschappij? Het antwoord is dat deze aandacht een oneindig actieve waarde heeft, getuige het effect dat de Mucem-tentoonstelling had op een overwegend jong publiek, gefascineerd door de gecultiveerde, verfrissende en ingenieuze uitleg die werd geboden.
Een prachtig symptoom waar veel van de aardse voedingsmiddelen waar André Gide over sprak, is te vinden wanneer men naar de hemel kijkt en deze begrijpt.
De hemel lezen. Onder de sterren in de Middellandse Zee. Mucem . Marseille. www.mucem.org. Tot 5 januari.
lavanguardia