Mierenplaag in Duitsland? Deskundigen waarschuwen voor invasieve soort Tapinoma magnum
Keel. De resten van het klimrek steken uit de grond, net als het skelet van een opgegraven prehistorisch dier. Het is een overblijfsel uit een lang vervlogen tijd. Waar vroeger een speeltuin was, is nu alleen nog een groot zandgebied. Twee graafmachines staan naast het skelet van de steiger, alsof ze duidelijk willen maken wie hun volgende slachtoffer is.
De oorzaak van de somberheid op de speelplaats in Kehl in het zuidwesten van Duitsland is slechts een paar millimeter groot – en drijft steden en gemeenten tot wanhoop: de Tapinoma magnum, de grote kliermier. Deze invasieve soort, oorspronkelijk afkomstig uit het Middellandse Zeegebied, voelt zich inmiddels ook in Duitsland prima thuis – niet in de laatste plaats vanwege de klimaatverandering. En het lijkt erop dat vroeg of laat, waar het ook is neergedaald, de graafmachines zullen moeten komen en alles zullen moeten afbreken.
Vorig jaar kropen miljoenen Tapinoma magnums in auto's, vaatwassers en kinderkamers in Kehl. Het verslond stroomkabels en zorgde ervoor dat het internet plat lag. Ook de speeltuin werd gesloten omdat de tegels omhoog kwamen en er kuilen ontstonden. Het veiligheidsrisico voor de kinderen was te groot. De zaak was landelijk nieuws. Er komen minder meldingen, maar de mieren zijn niet verdwenen.
Waar vroeger een speeltuin was, ligt nu alleen nog maar zand. De reden: de invasieve mierensoort Tapinoma magnum.
Bron: Josephine Kanefend
De vernietigende kracht van Tapinoma magnum ligt in zijn vermogen om superkolonies te vormen: in plaats van elkaar te bestrijden zoals andere mierensoorten, bundelen verschillende kolonies hun krachten. Hierdoor kunnen ze honderden of zelfs duizenden koninginnen produceren en zich snel voortplanten. Zo'n superkolonie kan een oppervlakte van wel 20 hectare beslaan.
Daarom is het zo lastig om mieren te bestrijden. Conventionele insecticiden helpen nauwelijks. Alleen het wijdverbreide gebruik van warm water lijkt tot nu toe effect te hebben. Vorig jaar heeft de stad Kehl een speciaal apparaat voor dit doel aangeschaft en twee fulltimebanen gecreëerd, speciaal om de Tapinoma Magnum te bestrijden, waarvan de kosten in de zescijferige bedragen lopen. Dat helpt een beetje. Maar het is nog niet mogelijk om het op een duurzame manier te verkopen.
De grote kliermier is overigens niet langer alleen een probleem voor Kehl: de mier verspreidt zich inmiddels door heel Baden-Württemberg en er is zelfs een waarneming gedaan in Hamburg. In Hannover zorgt Tapinoma ibericum, een nauwe verwant van Tapinoma magnum, voor problemen in een supermarkt . Dreigt er een mierenplaag in heel Duitsland?
Honderd kilometer van Kehl buigt Amelie Höcherl zich over haar ‘Bino’, zoals ze hem liefkozend noemt. Höcherl is entomoloog bij het Natuurhistorisch Museum in Stuttgart. Sinds januari werkt ze aan een nieuw onderzoeksproject, een samenwerking tussen het museum in Stuttgart en het natuurhistorisch museum in Karlsruhe.
Doel: “Genomische en ecologische analyses van de verspreiding van de invasieve mierensoort Tapinoma magnum in Baden-Württemberg als basis voor effectief beheer.”
Höcherl en haar collega's willen uitzoeken hoe Tapinoma magnum zich verspreidt en wat dit betekent voor toekomstig beheer, want: "De mier is hier om te blijven. We kunnen er niet vanaf komen. Het is nu meer een kwestie van beheer", zegt Höcherl. Dat wil zeggen: Ja, het is waarschijnlijk dat de grote kliermier binnenkort ook voor de deur van andere steden staat – als hij daar al niet is.
De Tapinoma magnum is pikzwart en kan superkolonies vormen die zich soms over meerdere hectares uitstrekken.
Bron: Uli Deck/dpa
Om daarachter te komen, vertrouwen de onderzoekers op de hulp van het publiek. Als u vermoedt dat het om Tapinoma magnum gaat, kunt u foto's of monsters van de insecten opsturen . Deze onderzoeksaanpak wordt Citizen Science genoemd: het betrekken van burgers bij wetenschappelijk onderzoek. Het ingediende materiaal wordt vervolgens door de onderzoekers onderzocht – als het vermoeden wordt bevestigd, is de Tapinoma magnum een stukje verder op de kaart van Duitsland gekropen.
“Het is eigenlijk een wonder dat er massale uitbraken zijn in Zuidwest-Duitsland, maar nog geen meldingen uit Thüringen of Saksen”, zegt Dr. Bernhard Seifert. Hij is mierenexpert bij het Natuurhistorisch Museum Senckenberg in Görlitz.
Dit komt echter niet doordat er in het oosten geen grote kliermieren voorkomen. Het is veel waarschijnlijker dat ze nog niet ontdekt zijn. Hij had reeds het Saksische Staatsambt für Umwelt gewaarschuwd voor het dreigende gevaar, maar tot op heden was er nog niets gebeurd. "Ze slapen", zegt Seifert.
Een beschuldiging die niet alleen uit de wetenschap komt. “In het begin werd dit gebagatelliseerd”, zegt Herbert Michalski. Zijn huis ligt vlak bij de speeltuin in Kehl, waar het wemelt van de mieren. Hij zegt: “Vóór corona begon al deze ellende hier.” Maar de stad reageerde niet snel genoeg.
In Kehl wordt Tapinoma magnum nu bestreden met heet water, omdat conventionele insecticiden weinig helpen.
Bron: Annette Lipowsky/stad Kehl/dpa
Elke ochtend patrouilleert Michalski nu – “zodat die klootzakken niet te dichtbij komen.” Zijn vrouw wil dit jaar haar zomervakantie overslaan, uit angst dat er dan mieren in huis komen.
In ieder geval is de politiek in Baden-Württemberg inmiddels wakker geworden, mede dankzij Bernd Mettenleiter. Maandagmiddag rijdt hij met zijn elektrische auto naar speeltuin Kehl. Gestreept shirt, blauwe spijkerbroek, sneakers – een schoolvoorbeeld van een groene politicus.
Mettenleiter is parlementslid voor het kiesdistrict Kehl in het deelstaatparlement van Baden-Württemberg. Hij initieerde het Tapinoma-onderzoeksproject. In eerste instantie is het de bedoeling dat het twee jaar meegaat. Voor dit doel kon Mettenleiter 210.000 euro uit de staatsbegroting vrijmaken.
De voormalige biologieleraar heeft geen enkel bezwaar tegen mieren, integendeel. De mettenleiter knielt op het zand, pakt een insect en plet het tussen duim en wijsvinger: "Ruik eraan. Het ruikt naar nagellakremover." Dat is een kwestie van persoonlijke smaak, maar de karakteristieke geur is in ieder geval kenmerkend voor Tapinoma magnum.
“De mierenplaag is natuurlijk een financiële uitdaging voor de lokale overheden”, zegt Mettenleiter. Daarom is het belangrijk om ‘toekomstgerichte oplossingen’ te vinden. Het onderzoeksproject wil hieraan bijdragen.
Bernd Mettenleiter (Groenen) nam het initiatief voor het nieuwe onderzoeksproject Tapinoma. Hiervoor stelde hij 210.000 euro uit de staatsbegroting van Baden-Württemberg ter beschikking.
Bron: Josephine Kanefend
Het idee is dat getroffenen en lokale gemeenschappen een netwerk kunnen opbouwen en kennis kunnen uitwisselen. Kehl is immers niet de enige stad die problemen heeft met Tapinoma Magnum. We onderhouden ook contact met partners in Frankrijk en Zwitserland.
De reden dat de mier in zijn geboortestreek geen problemen veroorzaakt, is omdat hij daar natuurlijke vijanden heeft. In Duitsland lijkt Tapinoma magnum echter weinig overlast te veroorzaken. Waarschijnlijk werd de plant via plantentransporten uit het Middellandse Zeegebied geïntroduceerd. De eerste gevallen werden in 2009 in Rijnland-Palts geregistreerd.
Sindsdien verspreidt de mier zich verder. Omdat hun nesten tot wel een meter diep onder de grond zitten, kunnen ze de winter overleven, zelfs bij temperaturen tot wel -15 graden Celsius. Maar klimaatverandering zal waarschijnlijk ook de verspreiding van Tapinoma magnum bevorderen.
“Onze hypothese is dat klimaatverandering een rol speelt”, zegt Amelie Höcherl van het Natuurhistorisch Museum in Stuttgart. Dit te achterhalen is een van de doelen van het nieuwe onderzoeksproject. Om dit te doen, vergelijken de wetenschappers de verspreiding van Tapinoma magnum met klimaatgegevens. Ze willen ook voorspellingen voor de toekomst kunnen doen.
Door de stijgende temperaturen en minder vorst in Noord-Europa kunnen invasieve soorten uit warmere streken hier op de lange termijn overleven. Daarom kan het Tapinoma-onderzoeksproject ook belangrijke inzichten opleveren voor de omgang met andere niet-inheemse soorten, aldus Höcherl.
Höcherl spreekt veelvuldig in de conjunctief, spreekt over ‘hypothesen’ en nog openstaande ‘onderzoeksvragen’ en onderbouwt haar eigen beweringen herhaaldelijk, zodat er geen verkeerde indruk ontstaat. Er zijn nog veel zaken onduidelijk en sommige zullen waarschijnlijk nooit duidelijk worden. Zo werkt wetenschap nu eenmaal.
Het lijkt erop dat sommige mensen dit niet kunnen of willen begrijpen. Te traag, te vaag, te tegenstrijdig – beschuldigingen waar wetenschappers keer op keer mee worden geconfronteerd. En dan is er nog de beroemde ivoren toren.
Amelie Höcherl en haar collega's bestuderen Tapinoma magnum om meer te weten te komen over de verspreiding van de mier en hoe we deze in de toekomst kunnen bestrijden.
Bron: Josephine Kanefend
Daarom is Höcherl overtuigd van burgerwetenschap: "Het voordeel is dat burgers kunnen deelnemen aan de wetenschap." Bovendien zouden de onderzoekers zonder de burgerwetenschappers aanzienlijk minder mierenmonsters hebben. “Veel ogen zien meer”, zegt Höcherl.
Ook GroenLinks-politicus Mettenleiter is enthousiast over burgerwetenschap. De leraar in hem schemert even door: “Hierachter schuilt het geheime plan om mensen te laten zien dat de wetenschap niet afstandelijk is en vanuit een ivoren toren werkt, maar concrete oplossingen creëert.”
Het lijkt erop dat dit curriculum nog niet iedereen heeft bereikt. Bel aan bij de Osthofs. Het huis ligt tegenover het huis van de familie Michalski. Deze gaat dit jaar niet op vakantie vanwege de mieren. Een oudere heer, gekleed in een joggingbroek en pantoffels, doet de deur open.
Had hij al gehoord van het nieuwe onderzoeksproject? "Nee." En: "Het maakt nu nog niet uit. Er komt ooit wel een proefschrift uit, maar we hebben nu oplossingen nodig, niet pas over een tijdje."
Vervolgens wilde hij een bepaalde gel tegen de mieren kopen, waarover hij op internet had gelezen. De buurman zweert daarentegen bij bakpoeder. Ze gelooft niet echt in de oplossing van de stad met het warme water: "De mieren zullen zich rot lachen. Ze zouden iets fatsoenlijks moeten doen." Ze laat nog steeds de medewerkers van het gemeentehuis toe op haar terrein. Het kan geen kwaad. In ieder geval niet meer dan de mieren.
rnd
