Herdenkingsbeleid | Concentratiekamp Sachsenburg: een bruut experiment

De doelen dienden eerst als afschrikmiddel en vervolgens om de spanning te verminderen. Mykola Borovyk, onderzoeker bij de stad Frankenberg en onderzoeker naar een toekomstig Sachsenburg-monument, wijst naar een kartonnen rechthoek bedrukt met concentrische cirkels, doorzeefd met kogelgaten. Deze werd gevonden op het schuine dak van een gebouw dat vroeger dienst deed als kantoor van de kampcommandant. Daar was het karton op de planken onder het behang gelijmd om te voorkomen dat het zou scheuren door temperatuurschommelingen. Borovyk zegt dat ze eerder vlak naast de appèlplaats, waar de gevangenen van kamp Sachsenburg zich regelmatig moesten opstellen, aan flarden waren geschoten. "Het diende als afschrikmiddel", zegt Borovyk: "Terreur was hier aan de orde van de dag."

"Hier" betekent: in een fabrieksgebouw met meerdere verdiepingen aan de oevers van de Zschopau, waar tot de inname door de nazi's in mei 1933 een katoenspinnerij was gevestigd. Vanaf dat moment diende het als een van de eerste concentratiekampen, waar de nieuwe machthebbers politieke tegenstanders en andere ongewenste personen, zoals Jehova's Getuigen, interneerden en martelden. Het kamp bestond tot medio 1936; naar schatting zaten er in totaal 7200 gevangenen, van wie er een aantal hun gevangenschap niet overleefden. Max Sachs bijvoorbeeld, een Joodse sociaaldemocraat, redacteur en lid van het deelstaatparlement, werd eerst gemarteld door een stenenbreker en vervolgens zo ernstig mishandeld door SA-leden dat de lijkwasser weigerde aan zijn verminkte lichaam te werken.

Borovyk leidt een rondleiding over het terrein op een grijze zomerdag. Aan de voet van het enorme fabrieksgebouw wijst hij de plek aan waar de doelwitten waren geplaatst. In het kantoor van de voormalige commandant beklimt hij smalle trappen over puin en wijst naar een muurfries dat in 1933 werd aangebracht. Aan de oever van de Zschopau wijst hij naar een betonnen plaquette die, direct na de bouw, het kamp afbeeldde als een plaats van heropvoeding: "Ze wilden de maatschappij bewijzen dat de gevangenen door middel van gemeenschapsdienst tot 'goede Duitsers' moesten worden gevormd", zegt Borovyk.

Op het uitgestrekte terrein zijn veel plekken te vinden die verwijzen naar de geschiedenis: plaquettes langs een "Herinneringspad"; portretten van gevangenen in de ramen van het poortgebouw als onderdeel van een studentenproject; en een groep figuren gehouwen uit Rochlitz-porfier, een gedenkplaats uit de DDR-tijd. Wat tot nu toe ontbreekt, is een gedenkplaats die naam waardig: met een uitgebreide permanente tentoonstelling, seminarieruimtes, kantoren voor personeel, toiletten en een garderobe.

Dit is al decennialang onderwerp van discussie. Een nogal eenzijdige DDR-tentoonstelling werd in 1990 gesloten. Daarna verdween de plek uit het Saksische gedenklandschap . Alleen vrijwilligersinitiatieven zoals de "Lagerarbeitsgemeinschaft" (Lagerwerkgroep) onder leiding van Enrico Hilbert en het studenteninitiatief "Klick" onder leiding van Anna Schüller , waaruit de huidige "Geschichtswerkstatt Sachsenburg" (Sachsenburgse Geschiedeniswerkplaats) is ontstaan, hielden de herinnering levend. Ze deden onderzoek, verzamelden materiaal, onderhielden contacten met tijdgenoten en organiseerden de jaarlijkse "Sachsenburger Dialoog". Desondanks omschreef het tijdschrift "Spiegel" Sachsenburg in 2017 als een "vergeten concentratiekamp". Het jaar daarop creëerde de stad Frankenberg de functie voor Borovyk, die eerder als historicus aan universiteiten had gewerkt en nu zijn ideeën in de praktijk wilde brengen. "Ik had geen idee dat ik hier zo lang bij betrokken zou zijn", zegt hij.

Zelfs tijdens zijn ambtsperiode waren er herhaaldelijk problemen en dieptepunten. In 2018 werd de eerste financieringsaanvraag van de stad door de federale overheid afgewezen. Naast technische vragen betrof de kritiek onder meer het ontbreken van een exploitatieconcept, onduidelijke eigendomsstructuren en de plannen om een voormalige commandantsvilla te slopen , die een "belangrijk onderdeel" van het geplande ensemble vormde. Het gebouw werd later gesloopt, wat leidde tot landelijke protesten. "Dat was jammer", zegt Borovyk, "maar helaas was het al een ruïne en niet meer te redden." Op een gegeven moment stemde de federale overheid er wel mee in om de helft van de geplande bouwkosten van vijf miljoen euro te dekken; de Vrijstaat Saksen droeg 1,5 miljoen euro bij uit voormalige DDR-partijmiddelen. De werkzaamheden begonnen met de eerste bouwfase, die onder andere de renovatie van een brug en de aanleg van buitenfaciliteiten en een parkeerplaats omvatte. Toen kwam een nieuwe schok: in mei werd bekendgemaakt dat de Vrijstaat Saksen, die in financiële moeilijkheden verkeerde, in de begroting voor 2025 een financieringsstop voor Sachsenburg had opgelegd. Het project dreigde te mislukken. De Vereniging van Gedenkplaatsen in Duitsland waarschuwde dat het een "investeringsruïne" zou kunnen worden.

Dat zou buitengewoon rampzalig zijn geweest, zoals andere critici al hebben opgemerkt. Sachsenburg, zegt Borovyk, is een van de weinige voorbeelden die laten zien hoe de nazi's hun kampensysteem ontwikkelden. "Ze wisten dat ze concentratiekampen wilden," zegt de historicus, "maar aanvankelijk wisten ze niet precies hoe." Openstaande vragen hadden betrekking op verantwoordelijkheden en financiering, het bewakingssysteem en de kampreglementen. Sachsenburg stond aanvankelijk onder toezicht van het Saksische Ministerie van Binnenlandse Zaken, dat een regulier huurcontract afsloot voor de villa van de commandant. Er was een maandelijkse vergoeding van 25 Reichsmark verschuldigd; de kamers, zo werd bepaald, moesten "met zorg worden behandeld".

De SS nam de faciliteit later over. Ze testten hier procedures, mishandelingspraktijken zoals buitensporige fysieke arbeid in de steengroeve, en intimidatietechnieken. Sachsenburg leidde ook personeel op voor de latere grote kampen, waarvan de vroege kampen vaak worden omschreven als "limbo". Twee mannen die aan het hoofd stonden van concentratiekamp Sachsenburg, leidden later de concentratiekampen Buchenwald, Majdanek en Groß-Rosen. In cellen die bewaard zijn gebleven op de begane grond van het kantoor van de commandant, samen met enkele inscripties, werden niet alleen gevangenen geïnterneerd, maar ook bewakers die niet de gewenste hardheid hadden getoond, zegt Borovyk: "Hier werden zelfs onze eigen mensen gedisciplineerd en getraind voor latere kampen zoals Auschwitz." Sachsenburg is in zekere zin een brute experimentele opstelling. Het toont, zegt de historicus, "een systeem in wording".

"De nazi's wisten dat ze concentratiekampen wilden. Maar in het begin wisten ze niet precies hoe."

Mykola Borovyk historicus

Dit alles kan nu hopelijk worden gepresenteerd in een gedenkteken met een goed onderbouwde tentoonstelling. Na landelijke persberichten dat Saksen het "limbo"-programma zou opgeven, stelde de Vrijstaat Saksen nog eens € 1,46 miljoen beschikbaar uit voormalige DDR-partijmiddelen, waarmee cofinanciering voor de federale financiering werd veiliggesteld. Dit maakt "de voortzetting en succesvolle afronding van dit belangrijke project, dat herdenking en educatie dient, mogelijk", aldus Oliver Gerstner, burgemeester van Frankenbergs CDU. De Saksische minister van Cultuur, Barbara Klepsch (eveneens CDU), sprak van een "belangrijk signaal voor de herdenkingscultuur" en voegde eraan toe dat het "naadloos kon worden voortgezet".

Tegenwoordig wordt er bijvoorbeeld gebouwd aan de restanten van de villa van de commandant. Alleen de stenen fundering is nog over; alle andere onderdelen konden niet worden gered, zegt Borovyk: "Zelfs de keldermuren en de vloer op de begane grond waren vervallen." Momenteel wordt een nieuwe vloerplaat gestort. Daarbovenop zal een metalen constructie worden opgetrokken, die het silhouet van het twee verdiepingen tellende gebouw zal nabootsen, dat met zijn luiken, trellis en sierfontein in de voortuin zo in een villawijk in Dresden had kunnen staan. De villa was een van de bijzondere kenmerken van het vroege concentratiekamp Sachsenburg, zegt de historicus: "Hij stond midden in het kamp en de slaapkamer keek uit op de appèlplaats." Het was echter omgeven door prikkeldraad. Bovendien woonden de families van de commandant niet in het huis. "Het was niet zoals 'De Zone van Interesse'", zegt Borovyk. De film toont het leven van de familie van Rudolf Höss, de kampcommandant van Auschwitz, in hun huis direct naast het vernietigingskamp.

De installatie, die de villa als "plaats delict" herdenkt, moet eind 2025 voltooid zijn; volgens het stadsbestuur moeten de middelen van de eerste staatssubsidie dan besteed zijn. Ook de bouw van de dakconstructie van het gebouw waar ooit het kantoor van de kampcommandant was gevestigd, moet dit jaar van start gaan. Ook hier is uiterste spoed geboden, zegt Mykola Borovyk: "Het gebouw is voor 90 procent vervallen." Het gebouw is niet alleen extreem vervallen, maar ook ingewikkeld en bestaat uit talloze kleine kamers: "Het heeft een ongelooflijk complexe constructie", zegt hij. Om te voldoen aan moderne eisen, zoals barrièrevrije toegang, zijn ingrijpende renovaties noodzakelijk.

Toch heeft Borovyk er vertrouwen in dat er in 2028 een modern tentoonstellings- en bezoekerscentrum klaar zal zijn. Kijkend naar de plannen op zijn bureau, stelt hij zich al een rondleiding door de tentoonstelling voor, die in twee delen zal worden gesplitst: een korte rondleiding voor toevallige bezoekers, zoals fietsers van het nabijgelegen Zschopautalradweg. Er komen ook ruimtes waar dieper op de informatie kan worden ingegaan. Borovyk richt zich op een participatieve aanpak en artistieke installaties die bezoekers de gelegenheid bieden om "even op adem te komen". In de toekomst worden in totaal 10.000 bezoekers per jaar verwacht, zegt stadswoordvoerder Sandra Saborowski. In 2024 lag het aantal, ondanks de vele tijdelijke oplossingen, nog steeds op 1.000.

Over drie jaar, na vele tegenslagen, zou de lange strijd voor een gedenkteken in Sachsenburg eindelijk met succes bekroond kunnen worden. Het zou belangrijk zijn. De landelijke werkgroep "Gedenktekens op de locaties van voormalige concentratiekampen", die 19 gedenkplaatsen in twaalf Duitse deelstaten vertegenwoordigt, merkt op dat de betekenis van Sachsenburg als "plaats delict voor de vernietiging van de democratie" niet overschat kan worden.