Picasso, Kandinsky, Miró – wat de nazi's als 'ontaard' bestempelden, werd in 1935 in Luzern tentoongesteld. Nu wordt de tentoonstelling herhaald.

Het was revolutionair. En voor velen gewoonweg onbegrijpelijk. De afbeelding van een sculptuur, geschilderd door Pablo Picasso. Vier elementen, als gegoten in cement, tegen een hemelsblauwe achtergrond. Rechts een ietwat kaal doek, dat doet denken aan een wolk. Beneden een heuvel. Daarboven een bol. En daarboven twee misvormde structuren, samengesmolten, die op de een of andere manier tot elkaar aangetrokken lijken te worden. Een omhelzing, een kus? Wat zou dat in vredesnaam kunnen zijn? Dat vroegen velen zich waarschijnlijk af in 1929. Vandaag de dag weten we wel beter. Dit is immers een werk van Picasso, de grootste kunstenaar van de moderne tijd.

Het schilderij is een ontwerp voor een sculptuur die Picasso wilde maken voor het graf van zijn vriend Guillaume Apollinaire. Hij kreeg de opdracht om de laatste rustplaats van de Franse dichter te ontwerpen na zijn dood in 1918. Het project werd nooit uitgevoerd. Dit werk, getiteld "Metamorphosis", werd echter in 1935 tentoongesteld in het Kunstmuseum van Luzern.

Destijds werden 99 schilderijen en sculpturen van 24 kunstenaars tentoongesteld, waarvan het overgrote deel rechtstreeks uit hun ateliers kwam. Voor de nu gereconstrueerde tentoonstelling "Kandinsky, Picasso, Miró et al. Terug in Luzern" werd vijf jaar lang onderzoek gedaan om te bepalen welke werken destijds werden tentoongesteld en waar ze zich nu bevinden. Negenenzestig werken uit die tijd zijn duidelijk geïdentificeerd, 26 zijn verloren gegaan of niet te identificeren, en vier worden als vernietigd beschouwd. De huidige tentoonstelling brengt 43 originele schilderijen en sculpturen uit de historische tentoonstelling samen met 47 alternatieve werken uit de corresponderende artistieke fase van elke kunstenaar.

De titel van Picasso's schilderij – Metamorfose, Transformatie, Transformatie, Verandering – is symptomatisch voor de periode rond 1935. Picasso en andere kunstenaars van de toen nog jonge modernistische beweging waren bezig de traditionele kunst radicaal omver te werpen. Wat er in het schilderij te zien is, is echter zelfs vandaag de dag nog lang niet duidelijk. "Hoofd – Studie voor een Monument", zoals het werk ook getiteld is, is bedoeld om het gezicht van een badgast op het strand te suggereren en verwijst daarmee naar een klassiek artistiek thema dat Picasso al vele malen in zijn oeuvre had gevarieerd. Met deze acrobatisch gestapelde steenformatie, die elk moment dreigde in te storten, gooide Picasso de regels van de echte wereld volledig omver.

Het verhaal van het werk uit 1929 is ook tekenend voor de politieke situatie van die tijd. Wat in 1935 in Luzern als avant-garde werd gepresenteerd, werd in nazi-Duitsland verbannen. De nazi-ideologie verwierp kunstwerken die het idee van vaderland, nationale trots en Duitse eenheid niet uitdroegen. Avant-garde kunstwerken, evenals werken van kunstenaars met een Joodse achtergrond, werden als 'gedegenereerd' bestempeld, uit musea en openbare collecties verwijderd en in sommige gevallen in het buitenland verkocht, vernietigd of opgeslagen.

Ook Picasso's "Metamorphosen" werd door dit beleid getroffen. In 1941, tijdens de Duitse bezetting van Parijs, werd het schilderij geconfisqueerd. Het was destijds in het bezit van de Joodse galeriehouder Paul Rosenberg, een van de belangrijkste galeriehouders van moderne kunst. Hij vluchtte voor de nazi's naar New York. Pas in 1945, na de oorlog, kreeg hij het werk terug. Tegenwoordig maakt het deel uit van de collectie van het Baltimore Museum of Art.

Net als Picasso werden veel van de kunstenaars die in 1935 in Luzern vertegenwoordigd waren, in diskrediet gebracht: Hans Arp, Georges Braque, Giorgio de Chirico, André Derain, Max Ernst, Fernand Léger, Paul Klee, Wassily Kandinsky en Piet Mondriaan. Werken van deze kunstenaars werden verguisd en belachelijk gemaakt op de nazipropagandatentoonstelling "Degenerate Kunst", die van 1937 tot 1941 door Duitsland toerde.

Ondertussen vergrootten de politieke ontwikkelingen in Duitsland de aantrekkingskracht van Luzern voor de internationale kunsthandel. Het prachtige landschap en de hotels aan het meer vormden de perfecte achtergrond voor een welgesteld en kunstminnend clientèle. De in München gevestigde Galerie Thannhauser opende hier in 1919 een vestiging, die vanaf 1928 onder de naam Galerie Rosengart verderging. Samen met veilinghuis Fischer behoorde het tot de topadressen in de Zwitserse kunsthandel.

Het neutrale Zwitserland, gelegen in het hart van Europa, bood rechtszekerheid en politieke stabiliteit. Kunstenaars zoals Picasso, Kandinsky en Braque hadden hun galerieën in Luzern. Hier bloeide de handel in moderne kunst, terwijl deze in Duitse steden was stilgevallen.

Op de tentoonstelling "Thesis, Antithese, Synthese" uit 1935 vertegenwoordigde een schilderij als Picasso's "Metamorfose" ongetwijfeld de antithese van alles wat destijds als schilderkunst werd begrepen. Het schilderij is tevens een schoolvoorbeeld van Picasso's surrealistische periode.

Surrealisme was echter slechts één stroming in de moderne kunst aan het begin van de 20e eeuw, die iets compleet nieuws en ongekends vertegenwoordigde. Moderne kunst was niet gemakkelijk toegankelijk. Ze verbrijzelde de rigide, conventionele kaders van het burgerlijke tijdperk. Levensechte weergave was geen probleem meer. Kandinsky vond de abstractie uit, Cézanne omarmde de eerste expressieve picturale concepten en Joan Miró gaf de voorkeur aan reductie tot geometrische vormen.

Stromingen zoals het expressionisme en het kubisme braken met alle voorheen aanvaarde conventies en regels van de beeldende kunst. Ze presenteerden nieuwe expressievormen, niet in de laatste plaats om de veranderende realiteit in een tijd van sociale en politieke omwentelingen te weerspiegelen. De invloed van deze avant-gardes op latere kunststromingen in de 20e eeuw kan nauwelijks worden overschat.

De tentoonstelling in Luzern werd echter als een last ervaren. De publieke belangstelling was beperkt. Het grote publiek was er niet van gecharmeerd. Ook de media-aandacht was schaars. Het project bleef elitair en de ontvangst bleef beperkt tot vakkringen. Hoewel sommige recensies de kunsthistorische waarde ervan erkenden.

In Luzern werd de tentoonstelling herinnerd als een meesterwerk en is ze tot op de dag van vandaag een begrip onder kunstkenners. De tentoonstelling vond plaats in het Kunst- en Congrescentrum, gebouwd door Armin Meili, direct aan het meer, tussen het centraal station en de aanlegsteiger, het eerste museumgebouw van het Kunstmuseum van Luzern. De tentoonstelling duurde slechts vijf weken en werd mede samengesteld door de Luzernse kunstenaar Hans Erni (1909-2015), een Zwitserse Picasso-epigoon die ook zijn eigen werk tentoonstelde.

Destijds werden er slechts drie werken verkocht. Het verkopen van schilderijen was gebruikelijk op tentoonstellingen van hedendaagse kunst. Onder de verkochte werken bevond zich een schilderij van Picasso: "Mandoline, fruitschaal, gipsen arm en tafel" uit 1925, gekenmerkt door felle kleuren en gefragmenteerde oppervlakken, in de stijl van het synthetisch kubisme. De elementen mandoline, fruitschaal, gipsen arm en tafel transformeren voor het oog, als een collage, tot het gezicht van een vrouw met een hoed. Zo combineert de kunstenaar op speelse wijze twee klassieke onderwerpen – stilleven en portret – tot één.

De verkoopprijs van 20.000 frank geeft aan dat Picasso al behoorlijk populair was op de kunstmarkt. Ter vergelijking: het gemiddelde uurloon voor industriearbeiders lag in 1935 rond de één frank per uur, wat, gebaseerd op een werkweek van 50 uur destijds, neerkwam op een maandloon van 200 frank. Tegenwoordig zou een schilderij zoals Picasso's "Metamorfose – Kop: Studie voor een Monument", dat destijds in Luzern grotendeels werd genegeerd, gemakkelijk tientallen miljoenen opbrengen op de kunstmarkt.

"Kandinsky, Picasso, Miró et al. Terug in Luzern", Kunstmuseum Luzern, tot 2 november. Publicatie: CHF 60.