Fritz Bauerprijs | Gabriele Heinecke: De advocaat als linkse advocaat

In de zomer van 2009 werd Josef Scheungraber, een voormalig officier van de 1e Berginfanteriedivisie uit Ottobrunn bij München, aangeklaagd voor moord door de juryrechtbank van de regionale rechtbank München I. Hij werd ervan beschuldigd een bloedbad te hebben aangericht onder de inwoners van het Noord-Italiaanse dorp Falzano di Cortona op 26 juni 1944. Het proces, voorgezeten door rechter Manfred Götzl, sleepte zich voort. Tijdens het verhoor beweerde de verdachte dat hij niet eens aanwezig was geweest bij het bloedbad. Ten tijde van het misdrijf was hij bezig met het repareren van een brug zonder de berginfanterie-eenheid onder zijn bevel, waardoor hij niets met het bloedbad te maken kon hebben gehad.

Nadat de rechtbank en het Openbaar Ministerie hun verhoor hadden afgerond, kreeg advocate Gabriele Heinecke het woord. Zij vertegenwoordigde voor de rechtbank de belangen van veertien nabestaanden van de vermoorde slachtoffers uit Falzano di Cortona. Tijdens eerdere bezoeken hadden ze van haar vernomen dat in Duitsland ook in strafzaken privaatrechtelijke vervolgingen mogelijk zijn. Heinecke stelde in de rechtbank vragen over de bevelslijnen binnen de berginfanterie-eenheid. Ze wilde weten hoe Scheungraber als officier specifiek met zijn ondergeschikten had samengewerkt. Dit zette ook rechter Götzl onder druk. Nadat Heinecke de feiten in deze strafzaak voor het eerst had onthuld, voelde hij zich genoodzaakt de verdachte opnieuw te verhoren.

Heinecke was zich bewust van het historisch complete falen van de vervolging van Wehrmacht-misdaden in West-Duitse rechtbanken, en daarom voerde ze ook buiten de rechtszaal campagne voor deze misdaden. Dankzij haar pleidooi werd voormalig Wehrmacht-officier Scheungraber in augustus 2009 door de regionale rechtbank van München uiteindelijk veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf voor moord.

Heinecke is al meer dan 40 jaar advocaat. Afgelopen zaterdag ontving ze de Fritz Bauerprijs van de burgerrechtenorganisatie Humanistische Union (HU) in Berlijn. Tijdens de prijsuitreiking in het Huis van Democratie en Mensenrechten benadrukte Stefan Hügel, bondsvoorzitter van de HU, Heineckes diverse prestaties bij de vertegenwoordiging van mensen "die getroffen en geschaad zijn door onrechtmatige handelingen of mensenrechtenschendingen begaan door staten en hun instanties."

Hügel benadrukte Heineckes jarenlange betrokkenheid bij het strafproces in Oury Jalloh tegen politieagenten uit Dessau, nadat Oury Jalloh in 2005 levend verbrandde in een politiecel. Ze benadrukte ook haar betrokkenheid bij het gerechtelijk onderzoek naar het nazibloedbad van Distomo in Griekenland op 10 juni 1944, waarbij 218 inwoners werden vermoord, en bij het proces tegen de daders van het bloedbad in Sant'Anna di Stazzema door leden van de Waffen-SS op 12 augustus 1944, waarbij meer dan 500 mensen omkwamen.

Ze nam ook de strafrechtelijke verdediging op zich van Safwan Eid, die als bewoner van een asielzoekerscentrum in Lübeck werd beschuldigd van tien moorden na de brandstichting in het huis. Rechercheurs maakten zich nauwelijks zorgen over zijn betrokkenheid bij het extreemrechtse milieu. Na een proces van drie jaar werd Eid vrijgesproken. In deze strafzaak en in de zaak Oury Jalloh tegen de politie van Dessau zorgde Heinecke, op basis van haar eigen onderzoek, voor de aanstelling van brandveiligheidsexperts. Deze experts stelden de gang van zaken die eerder publiekelijk door de rechtbanken en officieren van justitie waren beweerd, fundamenteel ter discussie.

In zijn lovende toespraak plaatste strafrechtsgeleerde Jörg Arnold, die de term 'linkse advocaat' gebruikte – die hij positief interpreteerde – Heinecke naast de advocaten Heinrich Hannover en Christian Ströbele, die eveneens de Fritz Bauerprijs van de Humanistische Unie hadden ontvangen. Arnold beschreef verschillende mijlpalen in Heineckes politieke en professionele carrière. Ze is sinds 1981 advocaat. Arnold erkende haar deelname aan politieke acties, zoals de bezetting van de Hamburgse immigratiedienst en de hal van het Hamburgse parlement om te protesteren tegen de uitzettingsbevelen voor migranten. Soms moet politiek protest krachtig zijn, zelfs als het leidt tot strafrechtelijke vervolging.

Volgens Arnold moet de prijsuitreiking ook worden opgevat als een eerbetoon aan Heineckes strijd "tegen de bedreigingen voor de strafrechtsverdediging en voor een zelf- en extern begrip van strafrechtsverdediging als een mensenrecht." Hij merkte op dat er, "gezien de huidige staat van de wereld, zowel groot als klein", momenteel momenten zijn van "hopeloosheid en pessimisme", waar Heinecke zich echter tegen verzet met haar kalme maar onvermoeibare strijdlust, waarbij ze moed en hoop uitstraalt.

In haar dankwoord berichtte Heinecke over de moeilijkheden die gepaard gaan met het juridisch onderzoek naar staatsmisdrijven in zaken zoals Distomo, Sant'Anna di Stazzema en Oury Jalloh. Ze noemde het juridisch onderzoek naar het bloedbad in Distomo, dat ze ook wel een "misdaadverhaal" noemde, en de tot nu toe mislukte strijd om herstelbetalingen van Duitsland. Ze stelde: "De Duitse herinneringscultuur viert zichzelf als voorbeeldig. In werkelijkheid dient ze vooral om de situatie op te blazen. Het gaat er niet om de slachtoffers van het fascisme recht te doen. De zaak Distomo laat dit duidelijk zien. Gesprekken met overlevenden over schadevergoeding worden geweigerd. Zelfs publiekelijk worden valse beweringen gedaan dat er allang betalingen zijn gedaan. Toch hebben de meeste slachtoffers van oorlogsmisdaden nooit een schadevergoeding ontvangen. In plaats daarvan oefent Duitsland politieke druk uit en klaagt het de landen aan die het is binnengevallen, omdat hun rechterlijke macht Duitsland heeft bevolen herstelbetalingen te doen."

De jarenlange strijd voor compensatie werd vastgelegd in een tentoonstelling van de AK Distomo, die te zien was tijdens de prijsuitreiking.