Rechten in Oostenrijk | Als de deur opengaat en de dammen breken

De drie vrouwen op de binnenplaats van herberg Bernsteiner wikkelen zich in hun jassen en blazen blauwe rookwolken uit. Zij vinden het volstrekt onacceptabel dat de machtigste partij genegeerd wordt. De Blues moeten eindelijk eens hun kans krijgen, zeiden de vrouwen unaniem. De lucht boven Graz is grijs en grote politieke weersomstandigheden overschaduwen het land. Eerst onderhandelde de FPÖ van Herbert Kickl met de conservatieve ÖVP over een regeringscoalitie, maar dat mislukte . Als de andere partijen nu niet samenwerken, dreigen er nieuwe verkiezingen. En ze zouden waarschijnlijk vooral de FPÖ versterken – ondanks de schandalen.

Maar hoe zit het met corruptie en de antidemocratische tendensen daarvan? Het racisme van de FPÖ? Dit alles lijkt haar niet te deren, integendeel. Bij de verkiezingen voor de Nationale Raad kwam de partij als sterkste partij naar voren. Hoe krijgt ze dat voor elkaar?

In het Bernsteiner-café is het een komen en gaan van politici van de FPÖ. De rokers kennen ook enkele namen persoonlijk. »De hele wereld wordt geregeerd door idioten en oplichters. Maar de FPÖ kijkt ernaar en overdrijft het", zegt Katja Ewald, die niet wil dat haar echte naam in de pers verschijnt. »Ik wil niet weten hoe het met de andere partijen zit.«

Bij de FPÖ lijkt dat echter nauwelijks het geval. Het pad van de partij is bezaaid met schandalen. Denk maar aan de Buwog-affaire in 2009, toen voormalig minister van Financiën Karl-Heinz Grasser naar verluidt miljoenen aan steekpenningen ontving in het kader van privatiseringen. Denk maar aan de Ibiza-affaire: FPÖ-leider Heinz-Christian Strache keek op miljoenen mobiele telefoonschermen terwijl hij onder invloed van cocaïne was, terwijl hij staatscontracten beloofde aan de nicht van een vermeende oligarch in ruil voor campagnesteun. Er is kinderporno aangetroffen in het bezit van een ambtenaar uit Graz; Een ander is fel gekant tegen buitenlandse drugsdealers, terwijl zijn broer het grootste crystal meth-lab in Stiermarken runt. Er is, er is, er is… – en toch stijgen de peilingen al jaren.

"Schandalen brengen de FPÖ zeker schade toe, maar dat zal niet lang duren", zegt verkiezingsonderzoeker Mario Rossmann, werkzaam aan de Universiteit van Graz. Door de schandalen rond Jörg Haider daalden de verkiezingsresultaten van de partij begin jaren 2000 tot bijna een derde. Hij bladert door zijn aantekeningen en bekijkt een diagram. Ook na Ibiza gingen de resultaten flink achteruit. Maar Rossmann schudt zijn hoofd: "Wat echt opvalt, is dat deze effecten slechts één verkiezingsperiode duren, daarna maakt het niets meer uit."

Ewald zit inmiddels weer lekker warm, terwijl een ober in pak haar een kopje thee voorzet. Ze zegt dat het Jörg Haider, zijn dood en de zwarte vlaggen op de auto’s waren die haar tot een ‘fan’ maakten. Tientallen jaren geleden stemde ze trouw op de SPÖ. Haar gezicht licht op als ze praat over Bruno Kreisky, de bondskanselier van het Wirtschaftswunder. "Onder Kreisky ging het goed met de mensen." Tegenwoordig, zegt ze, is er geen betrouwbare sociaaldemocratie meer. Ze zegt: "Kickl is de enige waarvan ik denk dat die niet corrupt is."

Het is altijd de schuld van de anderen

Het is ook deze fixatie op charismatische persoonlijkheden die het moeilijk maakt het corrupte karakter van de FPÖ te herkennen. Democratie-onderzoeker Daniela Ingruber legt dit uit door het probleem te individualiseren. Het feest ontdoet zich van de mensen die het middelpunt zijn van een onthulling: »Strache moest naar Ibiza. Toen zeiden de mensen: Ja, zo was hij, we hebben hem gestraft. Weet je, wij zijn de enigen die iemand op deze manier straffen. Wij zijn de goede jongens – omdat de rest van ons er niets mee te maken had.« Het valt nog te bezien of de FPÖ met deze strategie succesvol zal blijven. De laatste jaren zijn er bij meerdere partijen te veel schandalen geweest, zegt Ingruber. »Dan maakt het niet meer uit of veel politici geweldig werk verrichten. "Mensen onthouden negatieve dingen gemakkelijker", concludeert ze.

In Graz wordt voormalig viceburgemeester van de FPÖ, Mario Eustacchio, ervan verdacht partijgelden te hebben verduisterd. Het gaat om honderdduizenden euro's en hij zou onder meer overheidsgeld aan studentenverenigingen hebben doorgesluisd. De procedure is nog steeds gaande.

Op lokaal niveau, zegt een van de vrouwen die in de kroeg zit, steunen ze sowieso niet de FPÖ, maar de KFG. Dit is de zogenaamde Corruption-Free Municipal Council Club, die in 2022 werd opgericht. Claudia Schönbacher was destijds leider van de Vrijheidspartij in Graz. Ze gaf publiekelijk aan dat ze het financiële schandaal rond Eustacchio wilde helpen onthullen. Dat had gevolgen. Bondsvoorzitter Kickl zette Schönbacher persoonlijk uit de partij. Hieruit ontstond de KFG.

De kiezers van Bernstein geven de voorkeur aan deze zelfverklaarde corruptievrije fractie. De vrouwen maken zich zorgen om de persoon Schönbacher. Zij was de eerste die velen van hen overtuigde om zich bij de FPÖ aan te sluiten, en toen zij moest vertrekken, volgden ze haar gewoon.

Gecultiveerd fascisme

Op een vriendelijke, bijna nonchalante toon legt een van Ewalds vrienden uit: "Als zij werk hebben", ze heeft het over migranten, "dan is het goed. Maar dat zijn er te veel. Vrouwen zouden niet zoveel kinderen mogen krijgen.' Hun eis komt neer op geboortebeperking voor bepaalde etnische groepen.

In de Jausenstadl, slechts een paar huizen verwijderd van de Bernsteiner, worden de Puntigamer 's middags in groten getale leeggehaald. De prijzen zijn redelijk en de eigenaar serveert het eten in een joggingbroek. Tijdens de lunch wordt hier al bier gedronken. Iedereen die toegeeft dat hij niet blauw stemt, zal tot heftige discussies leiden.

Als het onderwerp migratie ter sprake komt, balt Roman, een van de gasten, zijn vuisten en richt zich op: »Niet werken, maar alles krijgen. Dit is een schande!« De meestertimmerman geeft migranten de schuld van zijn economische situatie. Hij merkt dat hij met zijn salaris steeds minder kan betalen. Zijn gezicht is rood van woede: "Het belangrijkste is dat de buitenlanders weggaan!" zegt hij. Roman lijkt op een horrorfascist uit een prentenboek. Maar als je de drastische aard van zijn woorden negeert, wat onderscheidt hem dan van de aardige vrouw die geboortebeperking wil invoeren?

"Wat xenofobie betreft", verzucht democratie-onderzoeker Ingruber, "is er in Oostenrijk al lang een dam doorbroken." Racisme komt ook bij andere partijen steeds vaker voor. Dit versterkt het origineel. Hoe onduidelijker het veronderstelde gevaar van vreemden is, hoe beter het verhaal werkt, legt ze uit. Met haar racisme is de FPÖ erin geslaagd om door te dringen tot de mainstream.

Alexis Pascuttini reist naar een openbare bijeenkomst in de wijk Gösting. Twee jaar geleden was hij nog leider van de Vrijheidspartij, maar net als Schönbacher werd hij eruit gezet omdat hij corruptie aan de kaak wilde stellen. Nu vertegenwoordigt hij de KFG. Als lokale politicus staat hij nog steeds dicht bij de kiezers. "De FPÖ is inmiddels verantwoordelijk voor zoveel flagrante schandalen", zegt hij, "dat mensen op een gegeven moment niet meer kunnen geloven dat het waar is." Er is veel onwetendheid. Corruptiegevallen worden vooral in kranten gemeld, maar de meeste kiezers van de partij halen hun informatie via sociale media.

Ingruber is van mening dat extreemrechtse activisten al heel vroeg sociale media ontdekten voor hun propaganda. Daar heeft de FPÖ een slachtoffermythe om zich heen gebouwd: »Iedereen is tegen ons en beschuldigt ons van dingen die ze zelf doen. Maar tegen ons zijn ze niet zo gemeen", citeert de onderzoeker de extreemrechtse activisten. "Herhaling is het beste propagandamiddel, en de FPÖ is daar erg goed in." Termen als remigratie en systeemmedia worden verspreid totdat ze in de mainstream terechtkomen.

"Ik ben geen rechts-radicaal", zegt de huisvrouw met wie Pascuttini aan de eettafel zit. Ongeveer tien mensen komen hier bijeen om onder het genot van koffie en gebak te praten over een lawaaiige spoorlijn. “We zijn oversociaal en raken te veel in de schulden”, zegt de gastvrouw resoluut. De vader van haar man was twintig jaar lang burgemeester van een klein stadje voor de Volkspartij. Maar nu geloofden ze allebei in de Blues. Verkiezingsonderzoeker Mario Rossmann legt uit dat de FPÖ na 2017 terrein won onder de middenklasse en ook onder vrouwen. Gösting verloor de laatste lokale verkiezingen. Het ÖVP-bolwerk kleurde blauw.

De gastvrouw vindt dat mensen die een uitkering ontvangen vaker gecontroleerd moeten worden. Is ze niet bang dat de bezuinigingen van een blauw-zwarte coalitie ook haar op een dag zullen treffen? De vrouw, die in een huis met een tuin woont, antwoordt: "Erger dan het nu is, kan het niet worden. De anderen willen geen verandering."

Of het nu gaat om de Bernsteiner, de Jausenstadl of dit burgerlijke huis, racisme is overal in de economische lagen van de Oostenrijkse samenleving terug te vinden. Voor veel FPÖ-kiezers zijn de schandalen rond de partij niet doorslaggevend, omdat ze toch niets anders van de politiek verwachten. Zolang de FPÖ racistische vooroordelen en maatschappelijke minachting voor de armen in de hand werkt, zijn kiezers bereid de schandalen te negeren. Want men wil vooral minder mensen in het land die eruitzien als migranten. De mensenhaat is doorgedrongen, de stemming is omgeslagen.

Het onderzoek voor dit artikel werd uitgevoerd samen met Tamara Ussner van Radio Helsinki – Das freie Radio in Graz. Meer materiaal uit dit onderzoek is te vinden op: dasnd.de/helsinki